بخشی از مقاله
چکیده
کاربری اراضی میتواند به عنوان مفهومی ترکیبی از نظر فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و اطلاعاتی از هر کشوری مورد توجه قرارگیرد. اطلاع از نسبت کاربریها و نحوی تغییرات آن در گذر زمان یکی از مهمترین موارد در برنامهریزی میباشد و با استفاده از آن میتوان تغییرات آتی را پیشبینی نمود. در همین راستا این مطالعه به بررسی دلایل تغییرات کاربری اراضی در قائمشهر میپردازد. که با استفاده از روش مصاحبه با کارشناسان ذیربط و مرور منابع و مطالعات کتابخانهای سعی در بررسی این مهم شد. نتایج حاکی از آن است که تغییرات زیاد کاربری اراضی این منطقه طی چند ساله اخیر مشاهده شده است. بیشترین تغییرات مربوط به کاربری کشاورزی است، بطوریکه قسمت عمده تغییرات آن مربوط به تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی باغی میباشد. از آنجایی که بخشی از منطقه را پوشش جنگلی در برگرفته است این کاربری نیز دارای تغییرات زیادی میباشد. دلیل این امر حاشیه نشینی مالکین جنگل سعی در تصرف زمینهای حاشیه جنگل و ایجاد باغات دارند. در نتیجه افزایش جمعیت طی دهههای اخیر بخش قابل توجهی از سایر کاربریها به کاربری مسکونی تبدیل شده است. در منطقه مورد مطالعه نیز بخش قابل توجهی از اراضی باغی و کشاورزی به کاربری مسکونی تبدیل شدند.
کلمات کلیدی: تغییرات کاربری اراضی، کشاورزی، جنگلها ، باغات و مناطق مسکونی
مقدمه
شهرها به عنوان یکی از دستاوردهای بشری از دیرباز مورد توجه تمدنها بودهاند .[1] که در نیم قرن اخیر با سرعت زیادی گسترش یافتهاند به طوری که افزایش درجه شهرنشینی و جمعیت شهری خود به عنوان یک واقعیت غیرقابل انکار شهری مطرح بوده است .[6] سرزمین مکانی است که فعالیتهای انسانی منجمله توسعهی شهرها بر روی آن انجام گرفته و منبع و مواد لازم برای این کار محسوب میشود. استفاده از این منابع،کاربری اراضی نامیده میشود. کاربری اراضی در مفهوم کلی آن به نوع استفاده از زمین در وضعیت موجود گفته میشود که در برگیرندهی تمامی کاربری در بخش مختلف کشاورزی، منابع طبیعی و صنعت است و میتوان بیان داشت که این تغییرات نتیجه برهمکنش پیچیده شاخصهای فیزیکی، زیستی، اقتصادی و اجتماعی هستند .[21] تغییرات کاربری اراضی پدیدهای پویایی است که تغییرات زمانی و مکانی آن ناشی از فشارهای انسانی و توسعه میباشد . [27]
توسعه صنایع و افزایش جمعیت سبب شده است تا بخش زیادی از زمینهای شهری در سال های اخیر دستخوش تغییرات کاربری گردد. با افزایش و پیشرفت این تغییرات در مناطق شهری، گسترهای از تغییرات زیست محیطی دیده میشود که بیشتر در ارتباط با تغییر کاربری نواحی زراعی به مسکونی و صنعتی و در برخی موارد به صورت اراضی بایر رها شده است .[2] همچنین در سالهای اخیر، رشد شهرنشینی در ایران و به علت مهاجرتهای روستایی، جذب روستاهای اطراف به شهر، تبدیل نقاط روستایی پرجمعیت به شهر، توسعه و تخریب اراضی و باغات شهر موجب [18] گسترش ناگهانی وغیر طبیعی این شهرها و تخریب زمینهای حاصلخیز و منابع طبیعی شده و آسیبهای جبرانناپذیری به طبیعت وارد کرده است؛ در حالی که این روند میتوانست با کنترل و هدایت اصولی گسترش مناطق شهری، بدون تخریب زمینهای حاصلخیزومنابع طبیعی صورت گیرد .[16]
پس میتوان بیان داشت که کاربری زمین تحت تاثیر دو مؤلفهی نیرومند نیازهای اساسی زندگی انسان و ویژگیها و فرآیند محیطی- زیستی شکل میگیرد .[17] امروزه برنامهریزی کاربری اراضی شهری را با توجه به سه رویکرد"آمایش سرزمین"،"توسعه محیطی"و"توسعه پایدار شهری "انجام میشود .[20] که به چگونگی استفاده و توزیع و حفاظت اراضی، ساماندهی فضایی و مکانی فعالیتها و عملکردها براساس خواست و نیازهای جامعه شهری میپردازدوانواع استفاده از زمین را مشخص میکند [14] و از آن جا که هر گونه تصمیمسازی دربارهی وضعیت، مستلزم شناخت درست آن وضعیت است و عمیقترین لایهی شناخت هر پدیدار، شناخت وجود آن پدیدار است . [7]
از این رو بررسی دلایل روند تغییرات کاربری اراضی و شناخت عوامل مؤثر و درک روند پس از تغییرات میتواند موجب شناخت منطقی و فهم و تحلیل مسائل پویا و متغیر شهرها شود و به عنوان ابزاری در اختیار مدیران و برنامهریزان شهری و مدیران منابع طبیعی برای پیشبینی روندهای آینده و کنترل و هدایت این تغییرات برای سامان بخشیدن به توسعه آتی شهر و تخمین کاربریها و در نهایت مدیریت کارآمد و هدفمند شهرها گردد .[5] در نتیجه اطلاع از نسبت کاربریها و نحوی تغییرات آن در گذر زمان یکی از مهمترین موارد در برنامهریزیها میباشد .[17] دلایل اصلی این توجه، تهدیدهای ناشی از تغییرات آب و هوایی، جنگلزدایی، بیابانزایی و به طور کلی از دست دادن تنوعزیستی است در چنین وضعیتی کاربری اراضی پایدار به موضوع تحلیلی و سیاسی مهم مبدل شده است .[3]
مطالعات فراوانی در داخل و خارج از ایران با روشهای مختلفی برروی موضوع تغییرات کاربری اراضی و عوامل ایجاد این تغییرات انجام شده است. بررسی عوامل موثر بر تمایل کشاورزان جهت تغییر کاربری اراضی در استان مازندران توسط امیرنژاد صورت گرفت، که نتایج بیان داشت بیشترین میزان تمایل به منظور تغییرکاربری مربوط به ساخت مسکن بوده است .[3] همچنین در تحقیقات دیگر عامل این تغییرات را افزایش جمعیت، گردشگران و فروش زمینهای کشاورزی و غیره میدانند . [9,13] سالی - 2012 - ، در مطالعهای عوامل از جمله سطح بالای تولید ناخالص داخلی، افزایش در اندازهی مناطق شهری و شبکههای حمل و نقل را از عوامل تغییرات کاربری به خصوص در بخش کشاورزی میداند .[26]
مواد و روش
منطقه مورد مطالعه
شهرستان قائمشهر یکی از شهرستانهای مرکزی استان مازندران در ایران است. این شهر دارای مساحت 458/5 کیلومترمربع است که 1/93 درصد کل مساحت استان را بهخود اختصاص داده است. قائمشهر ازجنوب با شهرستان سوادکوه و از شمال با شهرستان جویبار، از شرق با شهرستان ساری و از غرب با شهرستان بابل هممرز میباشد، ارتفاع از سطح دریا 51/2 متر است. جمعیت این شهرستان بر پایه آمار نفوس و مسکن سال90 برابر 320741 نفر است، که 203741 نفر در مناطق شهری و117000 نفر در مناطق روستایی ساکن هستند .[8] منطقه مورد مطالعه در موقعیت جغرافیایی 52° 45' تا 52° 57' طول شرقی ،'36° 22 تا 36° 31' عرض شمالی واقع شده است - شکل . - 1
تحقیق حاضر از لحاظ هدف کاربردی است، زیرا نتایج آن برای تصمیمگیران، برنامهریزان و مدیران ارشد و میانی درگیر با مسائل محیطزیست و تنوعزیستی قابل استفاده است. در این تحقیق با استفاده از منابع موجود کتابخانهای و مروری بر مقالات داخلی و خارجی همچنین مصاحبه با کارشناسان ذیربط به بررسی دلایل تغییرات کاربری اراضی در قائمشهر پرداخته شده است. که با استفاده از مصاحبه با متولیان امر4 واحد کاربری که بیشترین تغییرات را داشتند مورد بررسی قرار گرفت، این واحدها شامل؛ باغات، جنگل، کشاورزی و مسکونی میباشد.
