بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین مساله در آموزش کودکان خلاق، استفاده از محتوای آموزشی مناسب و روش های گوناگون، مساله یابی، خلاقیت و تفکر است و کتاب های درسی از جمله علوم تجربی در زمینه ایجاد مهارتهای خلاق نقش بسزایی دارند و با تدوین محتوای مناسب جهت پرورش خلاق و موقعیت های مبهم و مساله انگیز می توانند در رشد و شکوفایی خلاقیت فراگیران تاثیر بسیار مثبتی داشته باشند.
این پژوهش به تحلیل محتوای ارتباطی بین تصاویر و متن درس کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی در سال تحصیلی 96 - 95 در ایران پرداخته است. روش پژوهش توصیفی از نوع تحلیل محتوا می باشد. جامعه ی آماری این پژوهش شامل تصاویر کتاب علوم تجربی پایه چهارم در سال تحصیلی 94-95 می باشدو 7فصل کتاب با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده اند. ابزار پژوهش نیز فرم تحلیل محتوای ارتباطی بین تصاویر و متن می باشد.
در بررسی تصاویر کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی، ملاحظه می شود که از مجموع 93 تصویر در نمونه مورد نظر،88 تصویر نسبت به متن هماهنگ، و 5 تصویر دیگر از تصاویر، با متن نوشتاری ناهماهنگ بوده است، که از این تعداد 4 عدد تصویر، بدون فن تاکید، ناهمانگ تشخیص داده شده اند. با توجه به یافته های به دست آمده می توان بیان کرد که میزان تصاویر غیر ارتباطی با متن، نسبت به کل تصاویر، اندک است که در حدود 5/37 از کل تصاویر نمونه مورد نظر می باشد، و همین درصد کم هم می تواند در کاهش ایجاد و پرورش خلاقیت در یادگیرندگان موثر باشند. پس معلمان باید با شناسایی این تصاویر، پیام اصلی آنها را برای دانش آموزان مشخص نمایند.
.1 مقدمه و بیان مسئله
محتوا یکی ازعناصربرنامه درسی است. محتوا برنامه درسی شامل دانش، مهارتها، فرایندها و ارزشهاست که دانش آموز در ضمن آموزش یا در فرایند یاددهی _یادگیری باآن در تعامل قرار می گیرد.[1] محتوا برنامه درسی دربردارنده ی دانش ها - حقایق، تبیین ها، اصول، تعاریف - ، مهارت ها و فرایندها - خواندن، نوشتن، حساب کردن، تفکر منطقی، ایجاد ارتباط - و ارزشها - خوب وبد،درست ونادرست،زشت وزیبا - است.[1] در این باره کانلی - - 2006 نیزمعتقداست محتوای برنامه ی درسی حقایق، عقاید، اصول و مسائلی را در بر میگیردکه دریک درس خاص گنجانده شده اند.
با توجه به اینکه مهمترین مساله در آموزش کودکان خلاق، استفاده از محتوای آموزشی مناسب و روشهای گوناگون، مساله یابی،پژوهش، خلاقیت و تفکر خلاق است و کتابهای درسی از جمله علوم تجربی درزمینه ی ایجاد مهارتهای خلاق نقش بسزایی دارند.
در آموزش و پرورش دوره ابتدایی محتوای کتاب دروس بهترین وسیله آموزشی است و از جمله کتاب های درسی دوره ابتدایی که کمتر تحت تاثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی قرار می گیرند و بیشتر موضوعات آن جهانی و بین المللی است کتاب های علوم تجربی است.
بنابراین ضرورت دارد در محتوای کتاب درسی به آموزش مستقیم، مداوم و پرورش تفکر منطقی و کسب دانش خلاق دانش آموزان تاکید نماییم. بدین سبب نیاز توجه متون درسی به موضوع تفکر و پرورش مهارت پژوهش در دانش آموزان پررنگتر جلوه می نماید و کتاب درسی باید با رویکرد پژوهشی تدوین گردد. بنابراین ضرورت دارد در محتوای کتاب درسی و آموزش مستقیم، مداوم و پرورش تفکر خلاق و منطقی دانش آموزان تاکید کنیم.
به دلیل اهمیت کتب درسی و موفق بودن درروش تدریس باید این کتب مورد تحلیل و بازنگری قرار گیرند تا هم با نیازهای فراگیران هماهنگ شود، هم با نیازهای جامعه و فلسفه اجتماعی و هنجارهای جامعه همسان باشد و هم اهداف آموزشی را فراهم آورد. نوعی از تحلیل که برای برنامه ریزان درسی، مولفان و تصمیم گیرندگان برنامه های درسی دوره تحصیلی ابتدایی بسیار مفید و ضروری است - - تحلیل محتوا - - است. یعنی نوعی از تحلیل که کمک می کند تا مفاهیم، اصول، انگیزه ها، نیازها، نگرشها و کلیه اجزای مطرح شده در محتوای آموزشی و پرورشی کتابها مورد بررسی علمی و عملی قرار گرفته و با اهداف برنامه درسی مقایسه شوند.[7]در این پژوهش نگارنده به بررسی این می پردازد که تا چه میزان بین متن و تصاویر کتاب ارتباط منطقی برقرار شده است ؟
.2 پیشینه پژوهشی
در تحلیل محتوای کتابهای علوم تجربی سوم و چهارم ، توسط امام جمعه - - 1377 نشان داده شده است که مسائلی مانند غلبه جنبه نظری درس و ارائه موضوعات نظری متنوع و گوناگون باعث شده است که جنبه ی عملی درس نادیده گرفته شود و در هر دو کتاب تنها یک درس از هر کتاب به ارائه ی دانش عملی بپردازد و در کتاب پایه سوم تنها در سه درس و در کتاب پایه چهارم نیز تنها در یک درس به عملکرد کشف و ابداع توجه شده است.[4] به هر حال در برنامه درسی علوم تجربی، عدم پرداختن به فعالیتهای علمی، آزمایشی و نیز آموزش رویکردهای - - فرایندی - - ، باعث ضعف در حیطه های مهارتی و نگرشی در دانش آموزان می گردد.
اما امروزه بر به کار بردن شیوه های فعالانه در تدریس علوم، تاکید فراوان می شود، نگاه های جدید آموزشی در تدریس علوم از رویکرد فرآورده گرایی به رویکردهای فعالیت گرایی و تحقیق گرایی تغییر پیدا کرده است. زیرا دانش آموزان بالقوه دارای استعدادها و توانایی های فراوانی هستند و امکان بهتر شدن آنان، تمام نشدنی است. پس پژوهش نیز، که ناظر بر بهسازی وضعیت این دانش آموزان است، تمام ناشدنی و همیشگی خواهد بود. تا زمانی که آموزش هست پژوهش نیز باید باشد. شعار پژوهش همراه آموزش باید شعار همه ی معلمان باشد.
در تحلیلی که توسط حج فروش - - 1380 پیرامون کتابهای علوم انجام گرفته چنین نتیجه گیری شده است که وجود پیشنهاداتی مبنی بر طرح مطالبی درباره ی پرورش مهارتها، وجود سوالات وفعالیت هایی که دانش آموزان را درموقعیت های مبهم و خلاقیت برانگیز قرار دهد، وجود سوالات یا فعالیت هایی که یافتن پاسخ و حل آنها مستلزم به کارگیری مراحل کاوشگری، پژوهش و حل مساله، تفکر نقاد، تفکر واگرا و پردازش اطلاعات باشد، نشان دهنده نیاز به مطالبی از این قبیل در کتابهای علوم تجربی دوره ابتدایی است
دیویی نیز بر پایه ی این تصور بنیادین که زندگی در جامعه و جهانی متحول به پیش می رود که در آن تغییر یک قانون ثابت است، جریان زندگی را دربردارنده مجموعه ای از وقایع و موقعیتهای پیش بینی نشده و نامعین می داند. هنگامی که فرد در معرض موقعیت نامعین قرار می گیرد، به تفکرو پژوهش می پردازد. در واقع موقعیت نامعین، خود به خود تحقیق و تجسس را بر می انگیزد.[6] پس یک دانش آموز باید در یک محیط نامعین قرار گیرد تا بتواند به انجام پژوهش بپردازد.
.3 روش پژوهش
روش تحقیق در این پژوهش تحلیل محتوا از نوع کمی و توصیفی می باشد. در حوزه ی علوم تربیتی تحلیل محتوا به عنوان - - یک روش پژوهش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتابها و متون برنامه ی درسی و یا مقایسه ی پیامها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی - - تعریف شده است.[8] یکی دیگر از نویسندگان، تحلیل محتوای کتاب های درسی را اینگونه تعریف کرده است: کاربرد روش های کمی و کیفی، عینی و نظامدار برای توصیف رسانه ی آموزشی و آگاهی از میزان تاثیر گذاری آن در فرایند یاددهی-یادگیری تاثیرات پنهان و آشکار در فراگیران و شناخت واقعیت های اجتماعی است.[8] همچنین برلسون - - 2004 تحلیل محتوا را روش پژوهش برای توصیف عینی، منظم و کمی محتوا دانسته است.
واحد ثبت در این تحقیق، تصویر است. واحد ثبت به بخش معنی داری از محتوا اطلاق می گردد که برای انجام تحلیل کتاب درسی، از محتوا انتخاب شده و در طبقه مربوطه قرار داده می شود و سپس مورد شمارش قرار می گیرد.
بنابراین تصاویر هماهنگ و نا هماهنگ با متن، مورد شمارش قرار می گیرند. روش شمارش در این تحقیق - - وجود و عدم وجود - - است. پس تصاویر بر اساس - - وجود و یا عدم وجود هماهنگی با متن نوشتاری - - مورد شمارش قرار می گیرند. مقوله بندی در این تحقیق نیز به یک طبقه بندی دو طبقه ای دو سطحی تنظیم می گردد. الف - تصاویر هماهنگ با متن نوشتاری؛ تصاویری که دارای فن تاکید بوده و پیام آنها با پیام متن نوشتاری هماهنگ می باشد. ب - تصاویر نا هماهنگ با متن نوشتاری؛ تصاویری که پیام آنها با متن نوشتاری هماهنگ نیست و به دو گروه تقسیم می شوند -1 تصاویر دارای فن تاکید -2 تصاویر بدون فن تاکید.
.4 مراحل اجرای پژوهش
تحلیل محتوا به عنوان یک روش تحقیق در این پژوهش، شامل مراحل زیر است:
-1 بیان مسئله -2 تدوین فرضیات یا سوالات تحقیق -3 انتخاب جامعه آماری -4 طراحی نظام رمز گذاری -5 رمز گذاری اطلاعات -6 تعیین روش آماری -7 پردازش اطلاعات و نتیجه گیری.
- 1 بیان مسئله: در این مرحله مسئله ما این است که آیا تصاویر کتاب درسی ششم ابتدایی کارایی لازم را در فرایند یاددهی-یادگیری دارند؟
- 2 تدوین فرضیات یا سوالات تحقیق: کدام یک از تصاویرکتاب با متن نوشتاری هماهنگ هستند؟
- 3 انتخاب جامعه آماری: جامعه آماری، شامل تصاویر کتاب درسی پایه ششم دوره ابتدایی سال تحصیلی 96 - 95 می باشد و برای نمونه 7 فصل کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی به صورت نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده است.
- 4 طراحی نظام رمز گذاری: برای این پژوهش یک طبقه بندی دو سطحی تنظیم شد و واحد ثبت ما نیز تصویر است که در دو صفحه رو به روی هم به عنوان واحد زمینه بررسی می شود.
- 5 رمز گذاری اطلاعات: بدین منظور تصاویر جامعه آماری مورد بررسی قرار گرفته و به صورت عددی در کتاب درسی رمز گذاری شده اند.
