بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایهی ششم ابتدایی ازمنظرفعال وغیرفعال بودن براساس روش ویلیام رومی درسال تحصیلی 1395-96وفراهم آوردن اطلاعات وارائه پیشنهاداتی به برنامه ریزان به منظوربهبودواصلاح این کتاب بوده است. براساس این تحلیل ضریب درگیری دانش آموزان درسه مولفه - متن،تصاویر،فعالیت های پیشنهادشده درکتاب - موردتوجه قرارگرفته است.
جامعهی آماری شامل، کل کتاب علوم پایهی ششم ابتدایی و به سبب محدود بودن حجم جامعه نیازی به نمونه گیری نبود و همهی محتوای کتاب به عنوان نمونه انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ابزارگردآوری اطلاعات ،سیاهه ی تحلیل مبتنی برروش ویلیام رومی است که براساس مبانی نظری تهیه وروایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تاییدشد.
واحدمطالعه درس های مندرج درکتاب وواحدتجزیه وتحلیل ،متن،تصاویروفعالیت های پیشنهادشده است .روش مطالعه از نوع تحلیل محتوای کمی بوده و برای بررسی داده و اطلاعات از روشهای مناسب آمار توصیفی و محاسبه ی ضریب درگیری بر اساس فرمول ویلیام رومی استفاده شد که نتایج نشان داد متن و تصاویر به ترتیب با ضریب درگیری 0/98و 0/8 به صورت فعال وپویاارائه شده اند. و روحیه کاوشگری و پژوهشگری رادر دانشآموزان پرورش می دهند اما فعالیت های پیشنهاد شده در کتاب درسی با ضریب درگیری 0/9 بیش ازحد فراگیران را درگیر کرده و غیرفعال است.
مقدمه
دوره کودکی به واسطه ویژگی های رشدی واهمیت آن درپایه گذاری توانایی های جسمانی،شناختی،هیجانی واجتماعی می تواندمحورتلاش های آموزشی وپرورشی درجهت بهینه سازی رشدقرارگیرد.
درآغازقرن بیست ویکم ،توجه همگان بیش ازگذشته به نظام های رسمی تعلیم وتربیت معطوف شده است تابه کمک ایجادتحول دراین زیرمجموعه ،نظام های اجتماعی وافزایش کارایی وکفایت آنها،جوامع بشری قادرشوندبه گونه ای سازنده بامعضلات وچالش هایی که پیش رودارند،مواجه شوند
آموزش علوم وفناوری یکی ازپایه های اساسی آموزش وپرورش است که تاثیرمستقیم آن درتوسعه فرهنگی،اقتصادی،سیاسی،اجتماعی وافزایش سرمایه های مادی ومعنوی یک جامعه به خوبی مشخص شده است
ازمهمترین دستاوردهای آموزش علوم درمدارس،تربیت افرادی است که دارای معلومات وآگاهی های لازم هستندتابتوانندمنطقی فکرکرده وآگاهانه تصمیم بگیرند
نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیریاند و با توجه به آن که در بسیاری از موارد، کتاب درسی تنها رسانهی آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و قرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه ی درسی، انواع ارزش یابی های تحصیلی، آزمونها و گزینش-های متعدد بر مبنای محتوای کتاب درسی صورت می پذیرد، کتاب به منزلهی برنامهی آموزشی جای تتبع فراوان دارد.
در حقیقت کتاب درسی یا محتوا در نظامهای آموزشیسند مکتوب و مدوِّن تعلیم و تربیت محسوب می شود که فعالیت ها و تجارب یادگیرندگان بر محور آن سازمان دهی می شود. بنابراین محتوای مطلوب کتابهای درسی میتواند دانش آموزان را به چالش فکری وا دارد و از جمود فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندیهای عصر جدید انسانها باشد
نظام آموزش فعلی کشور، یک نظام متمرکز و برنامههای درسی 2آن منحصر به کتاب درسی است که در کل کشور استفاده می شود
یکی ازنیازهای مبرم هرنظام آموزشی،بازنگری وروزآمدکردن محتوای کتاب های درسی است.بازنگری،اصلاح وتجدیدنظراصولی وعلمی دربرنامه ومحتوای کتاب درسی،مستلزم توجه به نقش های جدیدیادگیرنده درفرایندیادگیری است
به دلیل اهمیت کتب درسی و موفق بودن در روش تدریس باید کتب درسی مورد تحلیل و بازنگری قرار گیرند تا هم با نیازهای فراگیران منطبق باشد و هم با نیازهای جامعه و فلسفهی اجتماعی و هنجارهای جامعه همسان باشد و هم اهداف آموزشی را فراهم آورد و روش تحلیل محتوا یکی از پرکاربردترین روش های تحقیق در مطالعات اجتماعی و رفتاری و انسانی است. تحلیل محتوا کمک میکند تا مفاهیم، اصول، نگرش ها، باور ها و کلیه ی اجزای مطرح شده دروس کتاب، بررسی عملی و با اهداف برنامه ی درسی مقایسه و ارزشیابی شوند
هولستی - 1969 - 2معتقداست "روش تحلیل محتوافنی برای نتایج پژوهش ازطریق تعیین عینی ومنتظم ویژگی های مشخص پیام هاست." - ظفری نژاد، - 1394 با تحلیل محتوا، نقاط ضعف محتوا، آشکارتر شده ضرورت پیروی یا ایجاد یک برنامه استاندارد، بیشتر احساس می شود. کشورهای موفق در آزمون تیمز، کشورهایی بوده اند که در زمینهی تدوین استانداردهای آموزشی یا چهارچوب برنامهی درسی ،پیشگام بودهاند - بدریان و رستگار،. - 1385ازاین روپژوهش حاضرسعی داردکه محتوای کتاب علوم تجربی ششم ابتدایی رابراساس تکنیک ویلیام رومی بررسی نماید که آیا متن ،تصاویر،فعالیت های پیشنهادشده درکتاب به شیوه فعال تنظیم شده اند ؟
پیشینه تحقیق
ویژگی عصرکنونی ایجاب می کند تا برنامه های آموزش علوم با به کارگیری روش های فعال وپژوهش محوری سازماندهی شوندتاتوانایی شناختی وشخصیتی دانش آموزان رارشدداده وفراگیران بابرخورداری ازمزایای علوم وفناوری ،توانایی های لازم رابرای رویارویی با تحولات جدید کسب کنند امانتایج تحقیقات فراوان سال های اخیر نشان می دهد که دربسیاری ازکشورهای جهان ازجمله کشورما ساختار محتوایی درس علوم تجربی ابتدایی براساس رویکردپژوهش محور وتکیه برنظریه سازنده گرایی غفلت شده است به طوری که برخی ازمحققان ابرازکرده اند که برنامه های آموزش علوم نتوانسته است روحیه علمی ،کاوشگری ،آفرینندگی وخلاقیت رادردانش آموزان پرورش دهد
نتایج آزمون هایی مانند تیمزنیزنشان می دهدعملکرددانش آموزان ایران دردرس علوم تجربی،ریاضی ودروس ابتدایی مناسب نبوده وبیشتردانش آموزان توانایی پاسخگویی به سوالات کاربردی ،قضاوتی وترکیبی راندارند.
در ارزیابی اهداف ومحتوای کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی ازدیدگاه الگوی آموزش خلاقیت پلسک چنین نتیجه گیری کرده اند که تنظیم کنندگان اهداف دروس علوم تجربی دوره ابتدایی به آموزش خلاقیت توجه کافی ننموده اند وشرایط رابرای بروزخلاقیت کمترمدنظرقرارداده اند.
در تحقیقی فکوری حاجیار وهمکاران - - 1386 دربررسی محتوای کتابهای علوم تجربی دوره ابتدایی براساس مبانی پرورش تفکرچنین نتیجه گیری شده است که اثرکاربردمحتوای کتابهای علوم تجربی دوره ابتدایی برتوانایی تجزیه وتحلیل ،قوه قضاوت صحیح وتوانایی استدلال دردانش آموزان دوره ابتدایی کمترازحدانتظاربوده است .
کریمی وهمکاران - - 1393 درتحلیل محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی براساس رویکردپژوهش محورنتیجه گیری کرده اندکه در کتاب نسبت به کاوشگری،مهارت ها واصول آن کم توجهی شده است ورویکردکتاب درسی علوم ششم بیشتر برفعالیت محوری نسبت به پژوهش محوری تاکیدمی کند.
باتوجه به این نتایج وانتقادات سازمان پژوهش وبرنامه ریزی آموزشی کشوردرراستای مصوبات سندتحول راهبردی وهمسوسازی برنامه های درسی دوره ابتدایی بابرنامه درسی ملی وبیانات مقام معظم رهبری براهتمام برتولیدعلم ،راهبردهایی رابه منطورپرورش دانش آموختگان متفکروپژوهنده ارائه نموده است که ازجمله این راهبردها متناسب سازی کتب درسی من جمله کتب جدیدالتالیف پایه ششم ابتدایی است.
روش تحقیق
نوع تحقیق در این پژوهش توصیفی و از حیث هدف کاربردی است و روش مطالعه از نوع تحلیل محتوای کمی است و بر اساس روش ویلیام رومی است. جامعهی پژوهش کتاب درسی علوم تجربی ششم ابتدایی سال تحصیلی 1395-96 که 102صفحه می باشد. به سبب محدود بودن حجم جامعه نیازی به نمونهگیری نیست و همهی محتوای کتاب به عنوان جامعه - نمونه برابر با جامعه - انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به روش نمونهگیری تصادفی ساده، تعداد 20 صفحه برای تحلیل متن، 20 صفحه برای تصاویر و 10 صفحه از فعالیت های پیشنهادی در کتاب مورد تحلیل قرار گرفت.
ابزارگردآوری اطلاعات ،سیاهه ی تحلیل مبتنی برروش ویلیام رومی است که براساس مبانی نظری تهیه وروایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تاییدشد.واحدمطالعه درس های مندرج درکتاب وواحدتجزیه وتحلیل ،متن،تصاویروفعالیت های پیشنهادشده است .ابزار اندازه گیری دادهها در روش ویلیام رومی سیستم مقولهبندی است که به صورت استاندارد وجود دارد. تجزیه و تحلیل براساس فرمول ویلیام رومی انجام میشود. ویلیام رومی یکی از صاحب نظران تعلیم و تربیت کتاب خود را بنام »تکنیک های پژوهشی در آموزش علوم«را در سال 1986 ارائه کرد.
روش او چنان که خود او معتقد است، یک روش تحلیل کمی است. که به توصیف عینی و منظم محتوای آشکر مطالب درسی و آزمایشگاهی می پردازد. مراحل اصلی تحلیل محتوا عبارتند از: تعیین هدف، نمونه گیری، رمزگذاری ومقوله بندی، طبقهبندی مقوله ها، ارزیابی عینی طبقه ها. دربارهی هدف روش تحلیل محتوای ویلیام رومی میتوان گفت که هدف آن بررسی این موضوع است که آیا کتاب و یا محتوای مورد نظر، دانشآموزان را به طور فعال با آموزش یادگیری درگیر می نماید.
دربارهی نمونه گیری نیز همانند سایر روشهای دیگر پژوهش، اگر جامعهی آماری وسیع باشد میتوان دست به نمونهگیری زد و چنانچه جامعهی آماری مورد نظروسعت چندانی نداشته باشد، می توان از تمام جامعه به عنوان نمونه استفاده کرد. در مرحلهی سوم محتوا کدگذاری و مقوله بندی می شود که ویلیام رومی برای تحلیل محتوای کتابهای درسی ابتدا محتوا را به سه قسمت متن کتاب درسی، تصاویر، سوالات تقسیم میکند و سپس برای هر قسمت مقولههایی را تعریف میکند
. دربارهی قسمت اول، یعنی متن کتاب درسی، ده مقوله تعریف می کند. در ارتباط با قسمت دوم یعنی تصاویر چهار مقوله و در مورد قسمت سوم سوالات چهار مقوله کدگذاری میشود. مهمترین اصل در مقوله بندی این است که تحلیل - گر از یکسو بایستی متغییرهایی را که با آن سر و کار دارد به وضوح تعریف نمایدو از سوی دیگر باید شاخص هایی که اطلاعات محتوا بر اساس آن در مقوله قرار میگیرند تعریف کند. به نظر ویلیام رومی زمانی یک کتاب درسی، فعال است که ضریب درگیری - شاخص درگیری - آن بین 0/4 تا 1/5 باشد ضریب درگیری کمتر از 0/4 بیانگر این است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد.
چنین کتابهایی مفروضات و اطلاعات علمی کافی را در اختیار فراگیران قرار نمیدهند و فقط از دانشآموزان میخواهند تا به گونهای فعالیتی را انجام دهند. از نظر ویلیام رومی این کتابها نیز به صورت غیر فعال ارائه شده است. زیرا فعالیت زیادی میطلبد در حالی که به اطلاعات کافی و شرایط فراگیر توجه نمیشود. بنابراین به اعتقاد ویلیام رومی کتابی مناسب است و به صورت فعال ارائه شده است که شاخص درگیری دانش آموز با محتوای آن کتاب بزرگتر از 0/4 و کوچکتر از 1/5 باشد. به عبارت دیگر هر کتاب که به صورت فعالی ارائه میشود باید حداقل %30 و حداکثر%70 مطالب و موضوعات علمی را ارائه دهد در غیر این صورت محتوای کتاب غیر فعال خواهد بود
تعیین ضریب درگیری ذهنی متن
در تحلیل متن نه مقوله وجود دارد که خود به سه قسمت فعال، غیرفعال و خنثی تقسیم میشود:
مقوله ی :a برای بیان حقیقت
مقوله ی :b برای بیان نتایج یا اصول کلی مقولهی :c برای تعاریف
مقوله ی :d سوالاتی که در متن مطرح شده و جواب آنها بلافاصله توسط مولف مطرح شده است.
مقوله ی :e سوالاتی که ایجاب میکند دانشآموز برای پاسخ به آنها مفروضات داده شده را تجزیه و تحلیل نماید.
مقوله ی :f سوالاتی که از دانشآموز خواسته شده که نتایجی را که خود او به دست آورده را بیان کند.
مقوله ی :g سوالاتی که خواسته شده مسائل را حل کنند یا آزمایش انجام شود و نتایج حاصل را تحلیل نمایند.
مقوله ی :h سوالاتی که به منظور جلب توجه دانشآموزان ارائه شده و جوب آنها بلافاصله در متن نیامده است.
مقوله ی :i برای جملاتی که در هیچ کدام از مقولههای بالا نگنجد.
جمله های a-b c d جزء جملات حفظی یا لفظی و غیر فعال - دانش عمومی و انتقالی - و جملات e-f-g-h جملات درکی و فعال - فعالیت های سازنده - و جملهی i خنثی می باشند.
