بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی از نظر قابلیت های آزمایشگاهی ودست ورزی بود. در همین راستا از روش تحلیل محتوا استفاده شد. این بررسی در قالب 5 سوال پژوهشی و بااستفاده از ابزار چک لیست محقق ساخته صورت گرفت که روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی و علوم تجربی تعیین شد. پایایی ابزار به وسیله فرمول ویلیام اسکات محاسبه شد و ضریب توافق %89 را نشان داد. یافته ها حاکی از آن است که %31,51 از فعالیت های کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی محتوای آزمایشی دارد.
از نظر امکان سنجی، %71,43 فعالیت های آزمایشی کتاب با ابزار ساده و در دسترس قابل انجام است. %83,93 از فعالیت های آزمایشی در خانه و کلاس قابل اجراست و در % 16,07 از فعالیت ها به آزمایشگاه نیاز است. همچنین در %60 از فعالیت های آزمایشی فراگیر به صورت مستقل عمل می کند. در خصوص زمینه علمی فعالیت های آزمایشی،بیشترین فراوانی مربوط به فیزیک و کمترین فراوانی مربوط به شیمی است. آزمایش های انگیزشی، دستورالعملی و کاوشگری به ترتیب بیشترین فراوانی را از نظر نوع آزمایش به خود اختصاص داده اند. فعالیت های آزمایشی %61,75 از اهداف کتاب را پوشش داده است.
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا ، علوم تجربی ، آزمایش ، آزمایشگاه ، دوره ی ابتدایی
مقدمه
در همه ی کشورهای جهان آموزش ابتدایی به علت نیاز جوامع مختلف، از اهمیتی پایه ای و زیربنایی برخوردار است. تقریباکلیه ی کشورهای جهان، آموزش ابتدایی را به عنوان یک اصل مهم و همگانی و حتی اجباری پذیرفته اند .[12] هدف اصلی آموزش وپرورش، تربیت افراد نوآوری است که می توانند فکر کنند، نه افرادی که به تکرار آن چه به آن ها گفته شده است، اکتفا می کنند.هدف دیگر، پرورش تفکر انتقادی است، یعنی افرادی که اهل تحقیق و بررسی هستند، نه افرادی که آن چه به آن ها گفته می شود را قبول کنند .[10]تدریس مسئله محور یکی از رویکردهای جدید در فرآیند فعالیت های آموزشی است که معلم در آن به هیچ وجه اقدام به انتقال اطلاعات نمی کند، بلکه می کوشد با ایجاد یک موقعیت جدید همراه ابهام و تحیر دانش آموزان را به تفکر، تجسس و پژوهش وادار کند .[5]
از لحاظ نظام پیاژه، کودک وقتی فعال نباشد، یعنی در وضعی فعل پذیر قرار داشته باشد، به صرف شنیدن سخن دیگران، چیزی یاد نمی گیرد. پس لازم است که مدرسه به او فرصت دهد تا مطابق کنش وری تحول خویش بیاموزد .[10] پس آموزش علوم اگرتنها براساس تئوری های ذهنی و بدون تجربه و آزمایش انجام شود، چیزی جز انباشتن محفوظات ذهنی نیست .[11]آزمایش کردن یکی از مهمترین راه های آموختن اصول و نتایج کلی علم است. آزمایش فعالیتی است که در جریان آن فراگیران با به کار بردن وسایل و مواد بخصوصی، به طور عملی، تجربه کسب می کنند و به اصول و مفاهیم پی می برند .[8] به عبارت دیگر، روش آزمایشی فعالیتی است که در جریان آن دانش آموزان با به کار بردن وسایل و تجهیزات و موادی خاص، درباره مفهوم مورد نظر تجربه کسب می کنند .[5]
آزمایش کردن فعالیتی است که طی آن، شما همه ی مهارت هایی را که قبلا آموخته اید، به کار می گیرید. هر آزمایش ممکن است با یک پرسش شروع شود. برای پاسخ دادن به این پرسش، باید پس از فرضیه سازی و طراحی تحقیق، به آزمایش پرداخت.[6] برای توضیح و پاسخگویی به این پرسش های چرادار، فرضیه هایی می سازیم و با کمک این فرضیه ها پیشگویی می کنیم. ان پیشگویی ها را توسط آزمایش می آزماییم. این مسیری است که معمولا برای تحقیق علمی طی می شود. پیوسته محک دستاوردهای علمی آزمایش است .[11]اساس این روش بر اصول یادگیری اکتشافی استوار است، به این معنی که چیزی به طور مستقیم آموزش داده نمی شود، بلکه شرایطی فراهم می گردد تا دانش آموزان خود از طریق آزمایش به پژوهش بپردازند و جواب مسئله را کشف کنند .[5]
در منبع [16] یکی از ارکان اصلی آموزش علوم تجربی، فعالیت های آزمایشگاهی است که موجب رشد دانش ، مهارت ونگرش های علمی فراگیران می شود. در این روش دانش آموزان با استفاده از وسائل و مواد خاص، درباره ی مفهومی ویژه عملا به کسب تجربه می پردازند. چنین روشی به طور انفرادی یا گروهی قابل اجرا بوده و معلم در فراهم ساختن وسائل و مقدمات آزمایش،نقش راهنما را ایفا می کند .[15] چون جریان یادگیری از طریق تجارب مستقیم حاصل شده است، باثبات تر و موثرتر خواهد بود. دانش آموزان علاوه بر دست یافتن به هدف های آموزشی، روش آزمایش کردن را نیز یاد می گیرند .[5]
این روش در علوم تجربی،به خصوص فیزیک، کاربرد فراوان دارد. از هدف های عمده ی این روش می توان آشنا ساختن دانش آموزان با جنبه های عملی یک مفهوم و فراهم آوردن محیطی مناسب برای حل مسئله را ذکر کرد .[15]از آن جا که در آزمایش ها ایده های خود بچه ها دنبال می شود، آن ها صاحب تحقیقات و ناظر بر آن ها محسوب می شوندواین به معنای سپردن مسئولیت بیشتر به آن هاست که باعث رشد عزت نفسشان می شود .[4] روش آزمایشی می تواند به عنوان یک عامل برانگیزاننده، کیفیت یادگیری را افزایش دهد. این روش برای ارضای حس کنجکاوی و تقویت نیروی اکتشاف و اختراع و پرورش تفکر انتقادی دانش آموزان مفید است و می تواند در آن ها اعتماد به نفس و رضایت خاطر ایجاد کند. به علاوه، فعالیت های آموزشی را برای یادگیرندگان جالب و شیرین می نماید و در نتیجه کمتر آنان را خسته و بی حوصله می کند .[8]
با این وجود، محدودیت هایی در زمینه استفاده معلمان از روش آزمایشی و آزمایشگاه وجود دارد. عدم امکان استفاده از روش آزمایشی در کلیه دروس، نیاز به صرف وقت فراوان و احتمالا هزینه های وسایل مورد نیاز، از مهمترین علل محدودیت در استفاده از روش آزمایشی می باشد .[15]نتایج پژوهش [1] حاکی از آن است که کمبود ابزار و وسایل آزمایشگاهی، عدم آشنایی معلمان با راهبرد مناسب برای انجام فعالیت های آزمایشگاهی و شیوه ای منطبق با اصول و الگوهای علمی به روز، بی توجهی مسئولان نسبت به فعالیت های آزمایشگاهی، فقدان ارزشیابی صحیح از فعالیت های آزمایشگاهی و توجه کم به نمرات حاصل از این فعالیت ها، مهمترین علل کم توجهی به آزمایش و روش آزمایشی در مدارس می باشد.
عدم آشنایی معلمان و متصدیان آزمایشگاه از نحوه صحیح اجرای فعالیت های آزمایشگاهی و ارزشیابی آن ها، موجب ناکامی در استفاده بهینه از فعالیت های عملی در فرآیند یاددهی – یادگیری خواهد شد.[20]در هر صورت اگر مدرسه ای آزمایشگاه یا وسایل مناسبی نداشته باشد، نباید دلیلی برای انجام ندادن آزمایش تلقی شود .[8] این روش به معلمان آگاه و مجرب که خود با روش آزمایشی آشنایی داشته باشند، نیاز دارد .[5] برگزاری دوره های آموزشی برای معلمان به منظور آشنایی آن ها با اصول و الگوهای علمی به روز، راهبردهای مناسب در زمینه انجام فعالیت های آزمایشی و چگونگی ارزشیابی از این فعالیت ها، می تواند مفید واقع شود.
تنها از طریق آزمایش است که کودکان می آموزند که صحیح و دقیق مشاهده کنند، تصمیم گیری کنند و برای رسیدن به نتیجه ی آزمایش، دستور کار آن را دقیق و کامل دنبال کنند .[14]در منبع [17] با بررسی پژوهش هایی که در مورد تاثیر و نقش فعالیت های عملی در آموزش علوم تجربی انجام شده است، انجام دادن فعالیت های عملی در مدارس به منظور تأمین اهداف مهم، لازم و ضروری شمرده شده است. نتایج تحقیق [17] حاکی از آن است که انجام آزمایش های علوم تجربی موجب افزایش میزان انگیزه، افزایش توانایی مهارت های عملی و یادگیری آگاهانه دانش آموزان می گردد.
نتایج پژوهش [2] تحت عنوان »اعتباربخشی الگویی اثربخش برای انجام دادن فعالیت های آزمایشگاهی در آموزش علوم تجربی متوسطه« نشان داد که به کارگیری فعالیت های عملی در آموزش علوم تجربی نقش مهمی دارد.
نتایج پژوهش [9] نشان داد در دانش آموزانی که همزمان با تدریس، فعالیت آزمایشگاهی انجام داده اند، مفاهیم آموخته شده تثبیت می شود. همچنین انجام آزمایش منجر به دست ورزی و کسب مهارت هایی در فرآیند تدریس می شود که به زندگی روزمره انتقال می یابند و زمینه ساز نوآوری و خلاقیت در دانش آموزان می شوند.نتایج پژوهش [12] در رابطه با تاثیر آزمایش های درس علوم تجربی پایه ششم ابتدایی بر ایده پروری در دانش آموزان حاکی از آن است که کتاب درسی با تاکید بیش از حد بر سطح شناختی حافظه، در تقویت تفکر ارزشیاب به صورت ضعیفی عمل کردهاست.
