بخشی از مقاله
چکیده
کتاب درسی علوم تجربی ششم ابتدایی در این تحقیق از لحاظ تحلیل محتوا و از منظر کاوشگری با استفاده از طرح 20 معیاری که یک روش ارزیابی کیفی است مورد بررسی قرار گرفته است. به همین دلیل برای هر 14 فصل کتاب چک لیست تهیه شده و براساس آن پرسشها و مقوله های طرح 20 معیاری تنظیم و تکمیل و داده های خروجی آن توسط نرم افزار Spss آنالیز شده است که ضریب آلفا کرونباخ آن 0/68 بدست آمده است.
نتایج تحقیق در 4 فرضیه اساسی شامل مقدمه کتاب ، تصاویر جلد و داخل کتاب ، محتوا و متن کتاب و منابع آخر هر فصل و کل کتاب از لحاظ سطح کاوشگری مورد تحلیل قرار گرفت و به این نتیجه رسیدیم که کتاب علوم تجربی ششم ابتدایی از منظر کاوشگری و برانگیخته نمودن روح خلاقیت و کاوشگری در دانش آموزان ضعیف و متوسط بوده و نیاز به اصلاح و بازنگری توسط مؤلفان دارد.
مقدمه:
کسب علم و دانش در دین مبین اسلام فریضه ای است واجب که قرآن کریم در آیات مختلف به تزکیه و تعلیم اشاره داشته و این مهم را به مسلمانان و مومنان یادآوری می کند و در کلام پیامبر اسلام و ائمه معصومین احادیث فراوانی در خصوص علم آموزی و تفکر در خلقت و جهان آفرینش آمده است تا جایی که اکثر مراجع تقلید شیعه در اعصار مختلف کسب علم و دانش را بر همه مسلمانان واجب دانسته اند. لذادر نظام مقدّس جمهوری اسلامی ایران که احیای مجدد اسلام ناب محمدی می باشد توسط معمار کبیر انقلاب حضرت امام خمینی - ره - طراحی شده است ، قانون اساسی در اصول مختلف دولت را موظف نموده است تا امکانات لازم را برای کسب علم و دانش کودکان و نو جوانان و جوانان و همهحادآ ملّت به رایگان تامین نماید و این وظیفه مهم بر عهده آموزش و پرورش می باشد.
لذا در اجرا و تامین نیاز جامعه وزارت آموزش و پرورش مسئول تربیت انسان می باشد بطوری که افراد جامعه را بر اساس استعدادهای فردی در جهات مختلف علمی و فنی برای انجام امورات جاری کشور آموزش داده و تربیت نماید. یکی از ابزارهای آموزش در سطوح مقدماتی آموزش و پرورش، تدوین کتاب درسی می باشد که آموزگاران آموزش دیده همین وزارت خانه می بایست براساس آن و طبق روشهای تدریس و بکارگیری تکنولوژی آموزشی نیز باعث ایجاد خلاقیت و روح پرسشگری و کاوشگری و ابتکار در زمینه های علمی و فنی، فرهنگی و اسلامی در دانش آموزان میگردد
لذا در این پژوهش کتاب درسی علوم پایه ششم ابتدایی مبنای کار قرار گرفته و قصدداریم بدانیم اولاً آیا اهداف مورد نظر نظام آموزشی توسط کتاب در سطح این پایه می تواند روح پرسشگری و کاوشگری را در نوجوانان پایه ششم برانگیزد و در عین حال متن کتاب درسی را به روش تحلیل محتوای مبتنی بر اصول طرح 20 معیاری برای دستیابی به هدف کاوشگری ارزیابی نمائیم. لازم به ذکر است که کتاب علوم تجربی ششم ابتدایی متشکل از 14فصل و مجموعاً 95 صفحه می باشد که در خصوص موضوعات انسان و محیط بحث می نماید
درس علوم، درسی است که به آسانی می تواند بین چهار عرصه خود، خلق ، خلقه و خالق متعال ارتباطی منسجم، منطقی و معنا دار به وجود آورد. کلاس علوم فضایی است شاد و پرجنب و جوش که مشاهده، تجربه ، آزمایش ، گفت و گو ، تفکر ، اظهار نظر و همکاری گروهی در آن جریان دارد و کتاب علوم منبعی است برای معرفی فعالیتهای یادگیری و کاوشگری که معلم براساس این کتاب ضمن پرداختن به فرآیند یادگیری می بایست روح کاوشگری و پرسشگری را در دانش آموزان بیدار نماید. از دیدگاه دانشمندان کاوشگری پرسیدن سوالات است با تفکر، سوالاتی که در دسترس باشد و پاسخ های ناقص یا کامل داشته باشد و در عین حال به آزمون ما معنا می بخشد. لذا دانش آموزان در عین حال که سوال مطرح می کنند با تجربه و ادراک و نیز تفکر واگرا به مسئله یا مشکل پاسخ دهند.
در تجربه کردن علم به عنوان کاوشگری دانش آموزان راه و رسم عالم شدن را می آموزند و یاد می گیرند فراتر از صرف مفاهیم و واقعیت ها، فرآیند های ایجاد کننده آنهاست لذا مهارتهای یادگیری آنها مادام العمر می شود. در همین راستا برنامه ریزان کتاب درسی علوم و مؤلفان باید کتاب را طوری طراحی نمایند که همه مواد آن کتاب با تکیه بر مراحل کاوشگری - برهم زدن تعادل، پرسشگری، فرضیه سازی ،آزمایشگری ، تحلیل و نتیجه گیری - ، سبب ایجاد روحیه کاوشگری در دانش آموزان گردد. هدف از این تحقیق ارزیابی محتوایی کتاب درسی علوم ششم ابتدایی از منظر برانگیخته کردن
روحیه کاوشگری در دانش آموزان میباشد که مبنایی برای اصلاح و بازنگری برای مؤلفان می باشد. معلم پژوهنده می تواند در آغاز تدریس درس علوم با طرح سوالاتی هدفمند و به همراه داشتن وسایلی عینی ،شرایطی را ایجاد کند تا دانش آموزان در آن موضوع درس،ذهنی کنجکاو وهمچنین قوه ی تفکرشان فعال شود. بطور خلاصه می توان گفت:می خواهیم نقش محتوای کتاب علوم تجربی پایه ششم را در ایجاد روحیه کاوشگری دانش آموزان مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهیم لذا از این جهت 4 فرضیه و موضوع اساسی و مهمتر از دید خود نسبت به سایر موارد را انتخاب نموده و تحلیل نمودیم که به شرح زیر می باشند:
فرضیه:1در مقدمه کتاب، معلم با کاوشگری و اهمیت اجرای آن به عنوان یک رویکرد مهم در تدریس علوم آشنا شده است.
فرضیه:2تصاویر کتاب اهم از جلد، تصاویر هر فصل ذهن دانش آموز را به کاوشگری سوق می دهد.
فرضیه:3محتوا، فعالیت ها و آزمایشات کتاب دانش آموزان را به سوی کاوشگری هدایت می کند
فرضیه:4کتاب در پایان هر فصل زمینه را برای تفکر و مطالعه بیشتر
درباره ی عنوان و محتوای هر فصل در اختیار دانش آموزان قرار داده است.
علم تحلیل محتوا از جمله علوم نوین می باشد که به ارزیابی و کارایی کتب تدوین شده در سیستم آموزشی هر کشور و در هر سطحی مورد استفاده قرار می گیرد. علم تحلیل محتوا مبتنی بر روشها و شیوه های مختلف علمی آزمون شده ، استوار است که مهمترین روشهای ارزیابی کمی و کیفی کتاب ها را از دیدگاه ها و منظر های مختلف بررسی می نماید و کارایی یک کتاب و یا بخش هایی از آنرا به ما یاد آوری می نماید. و بر اساس یافته های این علم می توان برنامه ریزان و مؤلفان کتاب ها را نسبت به اصلاح جزئیات و یا کلیات آن ترغیب و تشویق نمود . لذا در این تحقیق بابررسی منابع مختلف زیر که تحقیقات مشابه در خصوص کتاب درسی در سیستم آموزشی ایران انجام داده اند می پردازیم.
· عادل ظفری نژاد، 1394، در کتاب تحلیل محتوای کتب درسی، ضمن برشماری اهداف تحلیل محتوا ، روشهای مختلف ارزیابی کتب درسی را شرح داده است وی یکی از روشهای مهم ارزیابی کتاب های درسی را روش 20 معیاری دانسته است که در این تحقیق ملاک انجام پژوهش قرار گرفته است - - 12
· دکتر پرویز انصاری راد ، 1391، در مقاله ای در روزنامه رسالت ویژگی های برنامه درسی علوم ششم ابتدایی را به تفکیک فصول بررسی نموده و نتیجه گرفته است که دانش آموز با آموزش این کتاب می تواندبا برقراری ارتباط میان حال و گذشته درک درستی از آینده خویش داشته باشد و پی ببرد به اینکه همزمان با رشد تکنولوژی ، ابزار و وسائل هم دچار تغییر شده اند . بدین سان با مشارکت در کسب علم و رشد تکنولوژی آینده بهتری برای ملّت رقم بزنند و کتاب علوم تجربی پایه ششم را نیازمند اصلاحات اساسی و زیر بنایی دانسته و بازنگری در آن را در دستور کار قرار داده است.
· دکتر حسن دانایی فر،در کتاب روش شناسی کیو در خصوص شالوده های نظری و چارچوب انجام پژوهش به روشهای گردآوری و جمع آوری اطلاعات و آنالیز آماری با سیستم نرم افزاری Spss اطلاعات جامعی را به ما داد که یاری گرمان در این تحقیق گشت.
· فاطمه کریمی و همکاران،1393، درتحقیق در خصوص تحلیل محتوای کتاب درسی علوم ششم ابتدایی براساس رویکرد پژوهش محور بر اساس الگوی آموزش کاوشگری ساچمن به این نتیجه دست یافتند که رویکرد کتاب به موضوع کاوشگری ساچمن از حیث توجه به مهارتها رویکرد ضعیفی است که دلیل آن را توزیع نامتوازن بین مؤلفه ها و زیر مؤلفه های مهارتهای الگوی کاوشگری ساچمن نقطه ضعف این کتاب می باشد. و دلیل آخر این نتیجه گیری را کم توجهی محتوا در پرورش برخی مهارتها می داند.
· فاطمه کریمی و همکاران،1394، درتحقیق مشابه در خصوص تحلیل محتوای کتاب درسی علوم ششم ابتدایی براساس روش ویلیام رومی که در دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی ارائه گردید به این نتیجه رسیدند که متن درس و تصاویر کتاب به ترتیب با ضریب درگیری0/86 و 0/67 بصورت فعال اشاره شده اند و زمینه اکتشاف و پژوهش و عمل فعالانه آنان را فراهم می سازد. در صورتی که سوالات با ضریب درگیری 4 بصورت غیر فعال ارائه شده اند.
· رضا رحیمی و همکاران - - 1393 در تحقیقی تحت عنوان تحلیل محتوای کتاب درسی ریاضی ششم ابتدایی مبتنی بر الگوی خلاقیّت پلسک که یک روش توصیفی است به این نتیجه دست یافتند که ضریب اهمیّت شاخص های خلاقیت در کتاب ریاضی پایه ششم بسیار کم بوده و محتوای کتاب درسی بر اصول خلاقیت پلسک منطبق نیست
· حسین عباسی ، 1393، در مقاله ای که تحت عنوان تحلیل محتوای کتاب درسی علوم ششم ابتدایی براساس فرمول خوانایی فرای بوده به این نتیجه دست یافته اند که:
.1سطح خوانایی کتاب با قدرت خوانایی فراگیران مربوطه مناسب نیست.
.2 در طراحی و تنظیم مفاهیم و مطالب کتاب اصل ساده به دشواری رعایت نشده است بلکه ساختار محتوای کتاب علوم ششم ابتدایی از دشوار به ساده طراحی شده است.
.3سطح کلاسی و سطح سنی مناسب برای محتوای این کتاب از نظر الگوها و شاخص های موردنظر برای پایه مذکور مناسب نیست.
لذا این تحقیق با استفاده از روش 20 معیاری ما را به این نتیجه هدایت نموده است که کتاب علوم ششم ابتدایی از منظر کاوشگری نیاز به اصلاح و بازنگری توسط مؤلفان دارد.
مواد و روشها:
روش پژوهش حاضر تحلیل محتوا است. این مطالعه از حیث هدف کاربردی است و جامعه آماری آن کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی با 14 فصل و 98 صفحه می باشد و به علت محدود بودن حجم جامعه نیازی به نمونه گیری نبود و واحد تحلیل متن،تصاویر و پرسشها و جلد کتاب بطورکلی محتوای کامل کتاب می باشد.ابزار جمع آوری اطلاعات نیز در این تحقیق چک لیست و جدول مقیاس بندی طرح 20 معیاری می باشد که به همین خاطر ابتدا براساس جدول طرح 20 معیاری 14چک لیست طراحی شده و پس از بحث و تحلیل سوال به سوال ، اطلاعات خروجی میانگین همه چک لیست ها از تمامی فصول وارد جدول طرح 20 معیاری شده و در آخر آنالیز آماری نیز با استفاده از نرم افزار spss صورت گرفته است. درواقع ملاک ما در تحلیل محتوای موجود استفاده از روش 20 معیاری می باشد. نمونه جدول 20 معیاری استفاده شده در تحقیق در پیوست شماره یک آورده شده است.
نتایج و بحث:
با تنظیم و تکمیل چک لیست برای هریک از فصول 14 گانه براساس طرح 20 معیاری - نمونه جدول آن دربخش مواد و روشها آمده است - با استفاده از نرم افزار Spss آنالیز شده و ضریب آلفا کرونباخ آن 0/68 بدست آمده است و با طبقه بندی و دسته بندی سوالات و مواد مورد بررسی به 4 فرضیه اساسی از جهت کاوشگری دست یافتیم که هریک از 4 فرضیه تحقیق ما به شرح زیر می باشد: فرضیه:1در مقدمه کتاب، معلم با کاوشگری و اهمیت اجرای آن به عنوان یک رویکرد مهم در تدریس علوم آشنا شده است.
یکی از اساسی ترین ابزارها در فرایند آموزش و پرورش دانش آموزان کتاب است و معلم با استفاده از این ابزار کاربردی سیر یادگیری دانش آموزان را شکل داده و تحقق می بخشد. لذا اساسی ترین ارکان یک کتاب درسی در دوره ی ابتدایی قسمت مقدمه یا سخن با معلم و والدین می باشد که در آن آشنا نمودن معلمان و خانواده از محتوا ، اهداف و روشهای یادگیری در کتاب است. حال ما در فرضیه مذکور به دنبال برسی میزان آشنا نمودن فرایند کاوشگری توسط کتاب برای معلمان می باشیم. با نگاهی عمیق و مفهومی در سخن کتاب با معلمان ما به این نتیجه رسیدیم که در این متن به طور مستقیم و شفاف به رویکرد کاوشگری و مراحل آن که شامل - بر هم زدن تعادل ،پرسشگری،فرضیه سازی،آزمایشگری، تحلیل و نتیجه گیری است - اشاره نشده ، در تحقیقات مشابه که توسط خانم فاطمه کریمی و همکاران - 1393 - انجام شده است نیز مقدمه کتاب را از حیث کمبود پژوهش محوری کم اهمیت دانسته و به نتایج مشابه رسیده اند ، آنچه در مقدمه آورده شده صرفا اشاراتی به برخی ویژگی ها،ابزارها و روش های کلی در آموزش درس علوم پرداخته که فقط برخی از آنها غیر مستقیم به کاوشگری اشاره کرده اند. - - 10 فرضیه:2تصاویر کتاب اهم از جلد، تصاویر هر فصل ذهن دانش آموز را به کاوشگری سوق می دهد: ما در این فرضیه قصد داریم میزان هدایت و سوق دانش آموزان به سمت کاوشگری را به وسیله تصاویر
جلد کتاب و تصاویر هر فصل را برسی کنیم لذا در برسی و تحلیل های فصل به فصل خود بر اساس چک لیست نتایج زیر حاصل شده است:
الف:تصاویر جلد کتاب:تصاویر موجود بر روی جلد کتاب به صورت پراکنده بوده وهیچ گونه ارتباط و پیوستگی معناداری با هم ندارند. لذا ذهن دانش آموزان معطوف به روحیه ی کاوشگری و تفکر خلاق نمیگردد، در واقع یادگیری دانش آموزان از سطح دانش بالاتر نمی رود. بنابرین ما به این نتیجه دست یافتیم که بایستی تصاویر استفاده شده برای جلد پیوستگی نظامدار و هدفمند را دارا باشند، به طوری که دانش آموزان با مشاهده ی تصاویر روی جلد ذهن آن به سمت کنجکاوی،کاوشگری و در نهایت امر به یادگیری مستقل سوق می یابد.
ب:تصاویر فصول کتاب:فصل های 2و13 از نظر ما در مقایسه با سایر فصول فاقد رویکرد کاوشگری می باشد و حس کنجکاوی دانش آموزان را بیدار نمی کند . در فصل دوم برخی تصاویر قید شده در حد مطلوب روحیه کاوشگری دانش آموزان را بر انگیخته نمی کند چرا که مثلا در صفحه ی 11درس سرگذشت دفتر من تصاویر تاریخی موجود کلی و مهبم بوده و ترتیب زمانی آنها رعایت نشده ات،بدین سان دانش آموز قادر به تشخیص سیر زمانی و تاریخی نمی شود.بهتر است ترتیب ادوار تاریخی از قبل و بعد اسلام در تصاویر مشخص شود و بصورتی که ذهن دانش آموز بسمت کنجکاوی درتصویر برود.
در تصاویر موجود صفحه ی 25 از فصل کارخانه کاغذ سازی تصاویر استفاده شده برای نمایش ویژگی های فلز لیوانی تعبیه شده و در آن فلزی های مختلف نمایش داده ،که زیاد گویا نیست ،درست است تصاویر بصورت نهان قصد اشاره به چگالی را دارد اما تصویر و تربیت قرار گرفتن فلزها صحیح نمی باشد. صفحه92در فصل 13بهتر بود همان گونه که غذا های سالم را معرفی می کند،غذاهای ناسالم را نیز نمایش داده واز دانش آموزان بخواهد بهمراه تفکر این دو را مقایسه نمایند.
این در حالیست که کتاب با تصاویر مصور دانش آموزان را برای سلامتی ودر امان ماندن خود از بیماری ها،رفتار های های نا صحیح را به عنوان موانع گوش زد کند. در همین فصل 13، صفحه ی 89 نیز جا داشت ابتدا به ساکن تصاویر،عوامل بیماری زا اعم از ویروس،باکتری،،میکروب و بیماری های مرتبط با آنها در تصویر آورده می شد سپس با طرح پرسشی خلاقانه در چارچوب بارش فکری متن را ارئه دهد.
البته لازم به ذکر است از این حیث اکثر تصاویر صفحات کتاب دچار همچین اشکالی می باشند. درمجموع هرچند در کل سطح تصاویر را در بعد سوق دادن به کاوشگری خوب ارزیابی نمودیم اما خالی از نقص هم نبوده چرا که با توجه به مثال های بالا تصاویر روی جلد و تصاویر فصول 2 و 13 از لحاظ کاوشگری فاقد اهمیت بوده و سایر فصول درسطح ضعیف تا متوسط دانش آموزان را به کاوشگری سوق می دهد لذا نتایج تحقیقات کریمی و همکاران - 1394 - با نتایج این تحقیق مغایرت دارد و این امری طبیعی است
