بخشی از مقاله
چکیده
طبق تعاریف ICICIدر سال 2011 ، مدیریت ریسک یکی از مهمترین ارکان سیستم های مالی و بانکی میباشد. طی چند سال اخیر بحث ریسک و مدیریت آن در ادبیات مالی و بانکی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. به بیان دیگر نظام مالی و بانکی با انواع گوناگونی از ریسک روبهرو است که مدیریت آنها در جای خود بسیار اهمیت دارد. نظام بانکداری و مالیه اسلامی نیز با عنایت به ویژگیهای خاص خود با ریسکهایی روبهرو است. این ریسکها از دو دیدگاه قابل بررسی است. نخست؛ ریسکهایی که بین نظام بانکی و مالی متعارف واسلامی مشترک هستند. دوم؛ ریسکهایی که فقط در بانکهای اسلامی وجود دارد. از اینرو شناسایی و مدیریت انواع ریسک در نظام مالی و بانکی اسلامی بسیار مهم است. الگوی کنونی بانکداری بدون ربا در کشور نیز با توجه به ویژگیهای خاص آن با ریسکهایی روبهرو است.
برخی از این ریسکها با ابزارهای رایج و متعارف مدیریت ریسک قابل کنترل هستند، اما برخی دیگر با روشهای رایج قابل مدیریت نیستند.در این مقاله پس از مروری بر مطالعههای انجامشده درباره ریسک و مدیریت آن در بانکداری اسلامی، انواع ریسکهایی که نظام بانکی کشور با آن روبهرو است؛ مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد.در ادامه ابزارهای مهندسی مالی و مدیریت ریسک در بانکداری بدون ربا و بررسی و تحلیل انواع ریسک در نظام بانکداری بدون ربا بیان می شود و سرانجام چند روش، پیشنهاد و ایزارهای کاربردی سازگار با اصول و مبانی اسلامی جهت مدیریت انواع ریسک ارائه میشود.
واژگان کلیدی: ریسک، مدیریت ریسک، بانکداری بدون ربای ایران، بانکداری اسلامی، تأمین مالی اسلامی.
مقدمه
پیشرفتهای بشری و اختراع وسایل جدید بیشتر، جهت بهبود وضعیت زندگی بر روی کره خاکی بوده؛ اما کنار بهبود امکانات زندگی، پیچیدگیهای آن نیز افزایش یافته است و این پیچیدگیها، ریسکهای جدیدی را آفریدهاند؛ بدین جهت، در کلیه فعالیتهای روزمره از جمله فعالیتهای اقتصادی، ریسک و عدم اطمینان بیشتری پدید آمده است. مثالهای سادهای همانند به موقع نرسیدن به محل کار، انجام نشدن به موقع پروازها، به سرقترفتن خودرو یا وسایل منزل و از این نوع مسائل را میتوان شواهدی بر وجود عدم اطمینان و ریسک بیشتر در فعالیتهای روزانه در مقایسه با گذشته، ذکر کرد. افراد گوناگون برای کنترل یا کاهش این ریسکها تمهیدهای متفاوتی در نظر میگیرند.
در فعالیتهای اقتصادی نیز ریسکهایی وجود دارد و افراد برای مهار این عدم اطمینانها از ابزارهای اقتصادی مشخص همانند بیمه، بانک، اوراق مشارکت، تنوع در سبد داراییها و ... استفاده میکنند؛ اما این ابزارها افزون بر اینکه توانایی از بین بردن تمام ریسک را ندارند، خود نیز با ریسکهای خاصی دست به گریبانند؛ در نتیجه برای استفاده از این ابزارها نیز کنترل و مهار ریسک که در ادبیات اقتصادی از آن با عنوان مدیریت ریسک - Risk - Management یاد میشود، لازم است. بین ابزارهای مذکور، بانکها در جایگاه مؤسسههای مالی که واسطه بین سپردهگذاران و متقاضیان سپردههایند و وظیفه تخصیص بهینه منابع مالی را بر عهده دارند، دارای اهمیت ویژهای هستند.
هدف اصلی این مقاله بررسی مدیریت ریسک در بانکداری بدون ربا است. مدیریت ریسک در این نوع بانکداری بهدلیل وجود چارچوبهای شرعی معیّن همانند تحریم بهره و باطل بودن معاملاتی که در آنها غرر وجود دارد، با مدیریت ریسک در بانکداری ربوی متفاوت است. در کشورهای غربی نیز برخی مؤسسهها به نام صندوقهای سرمایهگذاری اخلاقی - Ethical Investment Funds - تشکیل شدهاند که از نظر اهداف مشابه بانکداری بدون ربا عمل میکنند؛ یعنی بهدنبال اعطای وام بهگونهای هستند تا از ورود سرمایه به بخشهای نامطلوب اقتصادی جلوگیری شود؛ - وارن ادواردز،. - 1382 بنابراین، اهمیت بررسی مدیریت ریسک در بانکداری بدون ربا دو چندان میشود.
مطالعات انجامشده درباره مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی همواره مطالعههای متعددی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است.کدخدایی - 1379 - در مقاله »پدیده ریسک در بانکداری اسلامی« انواع ریسکهایی که بانکها با آن روبهرواند را بررسی و آنها را به دو نوع سیستماتیک و غیرسیستماتیک تقسیم کرده است. ریسک سیستماتیک از راه عاملهای بازاری و ریسک غیرسیستماتیک از راه عاملهای غیربازاری به وجود میآید. از نظر وی با توجه به اینکه عاملهای بازاری خارج از کنترل هستند، بنابراین، مدیریت ریسک قابلکاربرد برای ریسکهای غیرسیستماتیک را دارد. به عقیده وی نظام تأمین مالی حاکم بر بانکداری اسلامی از ویژگیهای سرمایهداری برخوردار است.
بنابراین بانکداری اسلامی با ریسکهایی همچون ریسک عدم بازپرداخت، اخلاقی، نقدینگی، نوسانهای متغیرهای اقتصادی و مقررات روبهرو است.وی برای کاهش این ریسکها روشهایی مانند: گرفتن وثیقه، حرکت اقتصاد به سمت رقابتی و تثبیت مقررات در بلندمدت را پیشنهاد میکند.مهدوینجمآبادی - 1381 - در مقالهای تحت عنوان »تفاوتهای اساسی توزیع ریسک در دو نظام بانکداری اسلامی و سنتی«، به بررسی چهار نوع ریسک مالی، عملیاتی، بازار و برونسازمانی در بانکداری اسلامی و سنتی پرداخته است و به این نتیجه میرسد که مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی با توجه به ویژگیهای خاص آن بسیار مشکلتر از بانکداری سنتی است.
وی برای کاهش این ریسکها شراکت ریسک با گیرنده وام به وسیله گرفتن وثیقه بهوسیله بانک و همچنین اجرای نظام وکالتی بهوسیله بانک را مورد بررسی قرار داده است.ساندراراجان و اِریکو - 1381 - در مقالهای با عنوان »جایگاه ابزارهای سرمایهگذاری و مؤسسههای مالی اسلامی در نظام مالی بینالمللی مباحث اصلی در مدیریت ریسک و چالشهای موجود«، در پی برشمردن ریسک موجود در روشهای مشارکتی و پیچیدگیهای اجرای آنها بهصورت ریسک مخصوص بانکداری اسلامی، به کمبود ابزارهای مالی مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی پرداختهاند.
آنها سپس به تقویت چارچوب مقرراتی جهت پدید آوردن اندوختههای سرمایهای، قیمتگذاری و کنترل ریسک براساس ارکان اصلی نظام مطلوب بانکداری یعنی سرمایه، داراییها، مدیریت، درآمدها، نقدینگی و حساسیت به ریسک - Capital, Assets, Management, Earnings, Liquidity and Sensitivity - CAMELS - - ، کنار گسترش نهادها برای پدیدآوردن ابزارهای مالی مناسب، بازارها و زیرساختهای بازار اشاره کرده، و حرکت بانکهای اسلامی در جهت بهبود شاخصهای نظام مطلوب و پدیدآوردن ابزارهای مالی مناسب را مورد تأکید قرار دادهاند.آنها در قسمت ضمیمه مقاله خود با تقسیم عقدهای اسلامی به عقدهای مشارکتی و غیرمشارکتی دریافت وثیقه در عقدهای غیرمشارکتی را وسیلهای برای کاهش ریسک معرفی، و درباره عقدهای مشارکتی به این نکته اشاره میکنند که با وجود غیرمجاز بودن اخذ وثیقه در این عقدها، برای کاهش ریسک مخاطرات اخلاقی - Moral Hazard - مانند فرار گیرنده وام، بانک میتواند وثیقهای دریافت کند.
عقیلیکرمانی - 1381 - در مقالهای با عنوان »مدیریت ریسک در بانکداری سنتی در مقایسه با بانکداری بدون ربا« به چهار نوع ریسک بازار، اعتباری، نقدینگی و عملیاتی اشاره میکند و براساس این تقسیمبندی، با توجه به ثبت داراییها در بانکداری بدون ربا تحت عنوان سرمایهگذاری، به این نتیجه میرسد که بین بانکداری سنتی و بانکداری بدون ربا فقط ریسک اعتباری متفاوت است؛ بنابراین، از نظر مدیریت ریسک در بانکداری بدون ربا فقط برای این نوع ریسک باید در پی راهکارهایی بود. وی برای این هدف دو پیشنهاد ارائه میکند: نخست حرکت به سمت بانکداری سنتی و اعطای تسهیلات بهصورت استقراض و دیگری عملکردن بهصورت شرکتهای سرمایهگذاری که بهدلیل نبودن امکان پدیدآوردن پرتفوی کارا، سوقدادن فعالیت بانکها به طرف بانکداری سنتی را برمیگزیند.
