مقاله در مورد بانک‌داری اسلامی ( بدون ربا )

بخشی از مقاله

بانك‌داري اسلامي (بدون ربا)

حكم ربا در قرآن و سنت

«یا ایها الذین آمنو اتقوا الله و ذروا ما بقی من الربا ان کنتم مومنین» (آیه 278 سوره بقره)
* ای کسانی که ایمان آورده اید ، از مخالفت فرمان خداوند بپرهیزید . آنچه از ربا باقی مانده است ، رها کنید .

« فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله و ان تبتم فلکم رءوس اموالکم لا تظلمون و لا تظلمون»
(آیه 279 سوره بقره)

* واگر چنین نکردید ، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده ی او ، برخواسته اید و اگر توبه کنید سرمایه های شما از آن خودتان است نه ستم می کنید و نه ستم می بینید .

« وان کان ذو عسرة فنظرة الی میسرة و ان تصدقوا خیرلکم ان کنتم تعلمون» (آیه 280 سوره بقره)
* واگر بدهکاران تنگدست باشند ، پس تا هنگام گشایش مهلتی به او بدهید . و اگر به راستی قدرت پرداخت ندارد بخشیدن آن برای شما بهتر است ، اگر منافع اینکار را بدانید؟؟؟

- در نگرش دینی ، جامعه ای که فعالیت های اقتصادی و معیشتی خود رابر پایه ی ربا بنا کنند ، به سوی نابودی گام بر می دارد ودر مسیر عصیانگری و ناسپاسی است .

پیامبر اکرم (ص) : شرالمکاسب کسب الربا ؛ بد ترین کسب ها ، کسب ربا است . ( ترجمة الحیاة ، جلد 5 )

حكمت هاي تحريم ربا

* هدایت سرمایه ها به سمت فعالیت های مولد
دراین نوع مردم به طور عینی درفعالیت های بازرگانی و تولیدی با حضور نامحسوس دراقتصاد واقعی است .
در بینش اسلام ، اقتصاد ربوی عامل گرایش بت پرستی و فراموشی کمکهای انسان دوستانه به دیگران وبه شکاف روز افزون زندگیها وشکل گیری فاصله طبقاتی و ثروت های افسانه ای نزد گروهی از افراد می انجامد .

امام رضا (ع) : «علت تحریم ربا تمایل یافتن مردم به سودخواری است ، و مایه تباهی و شیوع ظلم است» .
* هدایت سرمایه ها به سمت فعالیت های مفید
با حاکمیت فرهنگ ربا ، انجام کارهای اساسی برای پایداری حیات اجتماعی رنگ می بازد و به استوارسازی زیر بناهای اقتصادی توجه نمی شود .

ودر نتیجه قرآن است که اشاره به این موضوع دارد پدیده ربا جنون سرمایه داری است که باعث نا متعادل شدن جامعه می گردد ودچار حالتی که درآن اهداف ، تابع امیال نفسا نی است .
امام صادق (ع) : «خداوند باری تعالی ربا را از آن جهت حرام کرد تاشما ازپرداختن به کارهای نیک باز نماید» .

* هدایت انسان ها به سوی تعادل روحی وروانی
در آموزه های اسلامی ، ربا خوار درقالب انسانی مثل زده که بزرگی شکمش ، آنرا با دیگر اندام ها نا متناسب کرده است .
از امام صادق (ع)روایت شده که فرمودند : «چون مراشبانه به آسمان بردند ، کسانی را دیدم که می خواستند ازجای برخیزندولی توانایی آن را نداشتند . این به سبب بزرگی شکم آنان بود . گفتم : ای جبرائیل ! اینان کیستند ؟ گفت : کسانی که ربا می خوردند» . ( ترجمة الحیاة ، ج5 ، ص 617 )

* بزرگی گناه ربا در اسلام
دین اسلام ، ربا را همتای بزرگترین گناهان و به شدت آن را مورد نکوهش قرار داده است ودست اندکاران
آن را لعنت کرده است .
آیه 279 سوره بقره : « فإن لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله ورسوله ...»
- واگرچنین نکردید ، دست ازربا خواری برندارید اعلان جنگ با خداوند و رسولش بدهید .

راه‌كارهاي ديني براي جريان سرمايه

روشن است که دراندیشه دینی توانمندی اقتصادی ، اساس دیگر توانایی ها و اقدام هاست ورکود سرمایه و اندوخته ها نیز امری نابایست به شمار می آید وبه فقر و درماندگی می انجامد. بهترین راهکار بانکداری اسلامی پرداخت وام بدون بهره به نیازمندان است .

* موارد استثنایی ربا
امام صادق (ع) : « بین پدر و فرزند ، ربا جایز می باشد» .
آنچه کارکرد ربا رادر پی داشته باشد ، اگر چه در قالب عقود اسلامی ارائه شود مشروع به نظر نمی رسد . زیرا پدیده ای راکه بااین شدت دردین حرام شده ف و تمایز اصلی بین نظام اسلامی و غیر اسلامی است نمی توان با تغییر الفاظ رنگ دینی بخشید ؛ بدون آنکه ماهیت آن تغییری پیدا کند .

* معیار اساسی در حرمت ربا
معیار اصلی در این مورد ستم به وام گیرنده نیست ، ودرهیچ یک از آیات به صراحت ، علت حرمت ،ستم به وام گیرنده عنوان نشده است . ملاک اساسی این است که به جریان افتادن ربا ، جامعه را ازتعادل اقتصادی و همسانی در سطح درآمد ها خارجی می کند و به شکاف طبقاطی می انجامد .

* بانکداری متعارف دنیا و بانک‌داری اسلامی
بخشی ازسرمایه های نقدی در اختیار کسانی است که یه علل مختلف ، تمایل یاتوانایی استفاده کارآمد از آن راندارند .
ازطرف دیگر ، کارفرمایان و صاحبکاران باتجربه ای وجود دارند که با وجود دربرداشتن علم و تجربه و علاقه به فعالیتهای اقتصادی ، سرمایه لازم رادر اختیار ندارند .

بنابراین وجود مؤسساتی که بتوانند این دو گروه از افراد کشور را به هم پیوند داده ، سرمایه های نقدی و انسانی را به جریان اندازند ضرورت بانکها ازباسابقه ترین ابزارهای این پیوند به شمار می رود . بانکداری متعارف براساس نظام بهره عمل می کند و به جهت ویژگی نا عادلانه بهره ، در موارد بسیاری به تسلسل و ورشکستگی بنگاهها و مؤسسات تولیدی و تجاری می انجامد .
براساس قوانین اسلامی ، هرنوع دریافت اضافی از وام گیرنده ربا تلقی می شود و حرام است .

* بانک‌داری اسلامی در ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فراهم شدن زمینه تغییرات اساسی در نظام اجتماعی ، یکی از مباحث عمده دگرگونی نظام بانکی از نظام بهره به نظام مورد قبول اسلام بود تااین که با کوشش پیگیر شماری از اقتصاد دانان کشور و با تکیه به احکام و قرآن قانون عملیات بانکداری بدون ربا ، در تاریخ 8/6/1362 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و از سال 1363 نیز به اجرا در آمد .
قانون عملیات بانکداری بدون ربا نه به صورت قانون نهایی ، بلکه گاهی درجهت اسلامی کردن نظام بانکی و بانکداری است .

به رغم تصور برخی که ربا و بهره را جزء جدا نشدنی صنعت بانکداری پنداشته ، و حذف آن را با تعطیلی بانکداری مساوی می دانند . اسلام به ذات خود ندارد عیبی ، هر عیبی که هست از مسلمانی ماست .
دراینجا اذعان به نکات زیر ضروری به نظر می رسد :
- پرهیز ازربا ؛ هدف اصلی نظریه پردازان نظام بانکداری اسلامی و بدون ربا وقت است .
اما عملکرد نظام بانکی از حاکمیت ربا و بازگشت به بانکداری ربوی حکایت دارد و این نکته را در کاهش سهم عقود مشارکتی ، تغییر ماهیت عقود مشارکتی و صوری شدن معاملات بانکی می توان مشاهده کرد .
- استفاده بهینه از منابع بانکی ؛ آمارهای رسمی بانک مرکزی نشان می دهد که نظام بانکی ، نه تنها نتوانسته سود مناسبی برای سپرده گذاران کسب کند ، بلکه با احتساب نرخ تورم ، در غالب سال ها به آنان ضرر رسانده است .

- روشهای گسترش تعاون عمومی و قرض الحسنه ؛ با گذشت زمان ، سهم قرض الحسنه اعطایی بانکها، در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته است .

* مؤلفه های اسلامی شدن نظام بانکی
- ممنوعیت بهره : هرگونه نرخ بازده از پیش تعیین شده و تضمین شده در قرارداد مالی بهره به شمار می‌رود و قرارداد مبتنی بر بهره ، باطل و درآمد حاصل از آن حرام است . افزون برآن ، برای قرض دهنده ای که اصل پول او تضمین شده است ، هیچ حقی در بازده سرمایه وجود ندارد .

- توزیع عادلانه سود : رساندن حق به صاحب حق و اصل خدشه ناپذیر رعایت عدالت ، در همه حال و برای همه کس ، روح واساس دین است . براین اساس بانکداری اسلامی ملزم به فراهم آوردن شرایطی است تا بازده و ارزش افزوده ی حاصل از سرمایه بر اساس موازین شرعی میان صاحب سرمایه وقرض گیرنده تقسیم شوند .

- گسترش روح تعاون و ایثار در میان مردم : براین اساس بانک باید تسهیلات لازم را جهت گسترش قرض الحسنه از طریق جذب و جلب وجوه آزاد و اندوخته ها و پس اندازها ایجاد کند .

- عدم مشارکت در فعالیت های غیر مفید : بانکداری اسلامی درفعالیتهای غیر اخلاقی و غیر مفید که در چارچوپ قوام اقتصادی و مصالح حقیقی جامعه نباشد ، سرمایه گذاری و مشارکت نمی کند . افزون براین ، بانکداری اسلامی زمینه ساز فعالیتهای اخلاقی و خیرخواهانه است .
- هرگونه حیله و ابهام کاری در معاملات بانکی ممنوع است.

شاخصه هایی که می توان اسلامی بودن نظام بانکی را ارزیابی کرد ؟؟؟
برای ارزیابی نظام بانکداری اسلامی ، دو شاخصه اهمیت بیشتری دارد ؛

- سود واقعی سپرده : بالا بردن شاخص تورم و در نتیجه ، کاهش ارزش پول ، سپرده گذاران را در وضعی قرار می دهد که نتوانند سود واقعی سپرده های خود را دریافت کنند . براین اساس باید سودی متناسب بانرخ تورم به صاحبان سرمایه پرداخت شود . بدیهی است که عدم توجه به این نکته اساسی، هدف قانونگذار رادر استقرار نظام پولی و تجاری برمبنای عدل و حق ( بند 1 ق عملیات بانکی بدون ربا ) تامین نخواهد کرد .

- انطباق عملیات بانکی برموازین شرعی : این موضوع اقتضا می کند که بانکداری اسلامی یک یک تسهیلات رادر چارچوب عقود اسلامی اعطا کند . بنابراین هرگونه عدم انطباق و همچنین انحراف از موازین شرعی با اسلامی بودن نظام بانکی مغایر خواهد بود .

قانون بانك‌داري بدون ربا تا چه حدي اهداف بانك‌داري اسلامي را تأمين مي‌كند؟
قانون عملیات بانکی بدون ربا ، اهداف نظام بانکی کشوررا به شرح زیر بر می شمرد ؛
- استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل ( ضوابط اسلامی ) - فعالیت درجهت تحقق اهداف ، سیاست ها و برنامه های اقتصادی دولت جمهوری اسلامی ایران توسط ابزارهای پولی و اعتباری
- ایجاد تسهیلات لازم جهت گسترش تعاون عمومی و قرض الحسنه
- حفظ ارزش پول و ایجاد تعادل در موازنه پرداخت و تسهیل مبادلات بازرگانی

* موانع و راهکارهای اساسی اسلامی شدن نظام بانکی
نباید فراموش کنیم که آغاز فعالیت بانکداری بدون ربا در کشورها ، مقارن سالهایی بوده است که جنگ تحمیلی برضدایران مشکلات عظیمی را درتمام شئون اقتصادی – اجتماعی ما پدید آورد .

راه‌کار: لازم است با همان همتی که در سال 1362 در خصوص حذف ربا پدید آمد ، گام های بعدی چنین برداشته شود :

- تشکیل کمیته های علمی و کارشناسی برای بررسی اشکالات نظام بانکی و انجام اصلاحات مورد نیاز

- اشاعه باور به فرهنگ بانکداری اسلامی در میان مسئولان امر

* مهمترین شرط موفقیت بانکداری اسلامی نرخ تورم پایین
دکتر شیبانی - رئیس کل وقت بانک مرکزی – درهجدهمین سمیناربانکداری اسلامی گفت : بانکداری اسلامی از افتخارات نظام است .اگرامروز انتقادهایی به گوش می رسد ، مربوط به اصل آن قانون نیست بلکه این امر به شرایط حاکم اقتصاد مربوط می شود .
وی خاطرنشان کرد ؛ یکی ازعواملی که سبب گشت مردم شهد شیرین بانکداری اسلامی راآن چنان که باید نچشند ،تورمی است که از دیرباز گریبان اقتصاد مارا گرفته است .

دکترشیبانی عمده ترین مشکلات حاکم براقتصاد ما را وقوع جنگ تحمیلی و تورم های 30 درصدی و بیشتر ذکرکرد و و گفت : اگر تورم 3 درصدی داشتیم و نرخ سود بانکی هم در حد 3 تا 4 درصد باقی می ماند ، هیچ حرف و حدیثی پیش نمی آمد . شیبانی تورم را «دشمن خوبی» دانست .
رئیس کل وقت بانک مرکزی تأکید کرد : مهمترین شرط موفقیت بانکداری اسلامی ، داشتن نرخ تورم پایین است .

شناسنامه بانك‌داري اسلامي در سطح جهاني

- اولین مؤسسه مالی اسلامی ( DMI )
مؤسسه مالی اسلامی دارالمال اسلامی (DMI) است که درسال 1981 با سرمایه یک میلیارد دلار در ژنو تأسیس شد .
رئیس این مؤسسه مالی شاهزاده سعودی محمد الفیصل السعود است .
در سال 1982 این مؤسسه نزدیک به 9/7 میلیون دلار بود که دلیل عمده این میزان سود ، سرمایه گذاری مؤسسه درفلزات گرانبها بوده است . آنچنانکه سود سال 1983 تا بدین اندازه قابل توجه نبوده است .

مناطق و کشورهای انجام عملیات بانکداری این مؤسسه عبارتند از :
باهاما ، بحرین ، گینه ، نیجر ، سنگال ، فرانسه ، سودان ، سوئیس ، امارات متحده عربی و انگلیس .

- دومین مؤسسه بانکی اسلامی بزرگ در دنیا (AL Baraka)
گروه مالی – اسلامی البرکه (AL Baraka ) است . این گروه درلندن پایه گذاری شد .
درسال 1982 درجده عربستان با بیش از 500 میلیون دلار سرمایه ، کار خود را آغاز کرده وهم اکنون درسراسر دنیا درلندن ، تونس ، سودان ، ترکیه ، عربستان سعودی ، دبی ، بحرین ، مصر، عراق و سنگاپور عملیات بانکی انجام می دهند .
رئیس این مؤسسه شیخ صالح کمال ازسوی بانک انگلستان بعنوان یک فرد مجاز برای جذب سپرده و مجاز به انجام تمامی عملیات بانکداری شناخته شده است .

- سومین بانک بزرگ اسلامی (IBS)
گروه مالی - نظام بانکداری اسلامی بین المللی (IBS) لوکزامبورگ است . 25درصد سهام این بانک متعلق به گروه بانک AL Baraka)) است و 15درصد سهام آن متعلق به بانک اسلامی کویت و 60درصد سهام به سایر سرمایه گذاران تعلق دارد .
سرمایه این بانک از 60میلیون دلار به 100 میلیون دلار در سال 1982 افزایش یافته بین 31 دسامپر 1982تا 30 ژوئن 1983 مجموع دارایی آن 6/14 میلیون دلار به 8/41 میلیون دلار افزایش یافت که دکتر گمال اتیه مدیر عامل این بانک می باشد .

بانك‌داري اسلامي در پاكستان
درسال 1979 ضیاء الحق رییس جمهور پاکستان اقتصاددانان ، بانکها و رهبران مذهبی را بر آن داشت تا نظام بهره متداول راکنارزده و مؤسسات مالی اسلامی را جایگزین آن کنند .
عقود مشارکتی برای تأمین مالی اقتصادی مشارکتی در بانکداری اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است ، عقد مضاربه نیزدرنظام بانکداری اسلامی پاکستان به کارگرفته می شود .
حبیب بانک که دربین بانکهای دیگر میزان بازده بیشتری را دارا می باشد در سال 1982 به سود 44 میلیون دلاری دست یافت . این بانک درسال 1981 میلادی 35 میلیون دلار سود کسب کرده است . حجم سپرده های این بانک در سال 1982 در مقایسه با سال 1981 با 32 درصد رشد 14/3 میلیارد دلار رسید .

* استراتژی بانکداری اسلامی در پاکستان
- تأسیس بانک های کاملاَ اسلامی نوپا با مشارکت بخش خصوصی
- ایجاد بانک های تجاری به عنوان مکمل بانک های اسلامی
- ایجاد یک باجه مخصوص عملیات بانکداری اسلامی درتمامی شعب بانک های تجاری

*اصول بانکداری اسلامی
بانکداری اسلامی همان اهداف بانکداری متداول دنیارا دنبال دارد با این تفاوت که ادعا می شود عملیات بانکداری دراین بانک ها براساس فقه ، معاملات صورت می گیرد .
مهمترین اصل دربانکداری اسلامی تقسیم سود و زیان حاصل ازمعامله وپرهیز از پرداخت ربا باهمان بهره پول است .

* مركز مشاوره شريعت اسلامي
بانک ها ومؤسسات اسلامی که به ارائه خدمات و تولیدات بانکداری اسلامی می پردازند . به تأسیس یک کمیته مشاوره بانکداری اسلامی نیازمندند.
هدف ازتأسیس این کمیته اطمینان از اجرای احکام شریعت اسلامی درقراردادها و معاملات بانکی است .

عقود مختلف در بانکداری اسلامی

- ودیعه ( Wadiah)
درعقد ودیعه بانک به عنوان یک محافظ و معتمد برای سپرده گذاران درنظرگرفته می شود . دربانکداری اسلامی هرشخص می تواند پول خودرا به صورت ودیعه در نزد بانک به امانت بسپارد وهرگاه که خواست می تواند آن را بدون کم وکاست دریافت کند . به این سپرده سودتعلق نمی کیرد ، ولی درمقابل بانک باصلاحدید خود صاحب حساب سپرده براساس میزان استفاده ازسپرده ، هدیه ای تقدیم می کند .

- مرابحه (Murabaha)
ازنظرلغوی به معنی توافق دوطرفه برای سود یک معامله است . قراردادی است که براساس آن فروشنده هزینه و سود مورد انتظار خودرا اعلام می کند .
بانکداری اسلامی این نوع قراردادرا به عنوان یکی از تکنیک های کاری خود پذیرفته است. به عنوان یک تکنیک مالی مشتری ازبانک درخواست خریداری کالای مشخصی را می کند وبانک با اعلان میزان سود علاوه برهزینه خرید به مشتری این کاررا انجام می دهد .

- مضاربه (Muzarabah)
نمونه ای ازشراکت دراستفاده ازمنابع مالی است که یک طرف مسؤول تأمین سرمایه وطرف دیگروظیفه انجام کار ، تخصص و مدیریت را بر عهده می گیرد . هرگونه منفعت به دست آمده براساس یک توافق قبلی بین طرفین تقسیم می شود درصورتی که هرگونه زیان متوجه تأمین کننده سرمایه است . دراین حالت بابت زیان شرکت وعامل اجرای پروژه خسارتی پرداخت نمی شود .
دراین عقد به وام گیرنده مضاریب و به وام دهنده رب المال می گویند .

- مشارکت (Musharakah)
ارتباطی است که برمبنای یک قرارداد همکاری دوجانبه تجاری ، که سود و زیان معامله بین طرفین تقسیم می شود . مشارکت یک توافق است که در آن بانک اسلامی سرمایه مورد نیاز را تأمین می کند که این سرمایه با آورده دیگر طرفین قرارداد و شرکت تجاری ترکیب می شود در این قرارداد

همه طرفین حق دارند که مدیریت فعالیت تجاری یا صنعتی مداخله کنند اما نیازی به انجام آن نیست . دراین عقدتجاری سود بدست آمده براساس توافق قبلی تقسیم می شود امازیان احتمالی حاصل ازکار براساس نسبت آورده سرمایه تقسیم خواهد شد .
انواع مشارکت

- مشارکت دائم
دراین نوع مشارکت یک بانک اسلامی دریک پروژه مشارکت می کند و براساس یک نسبت ازپیش تعیین شده از سود بهره مند می شود . مدت این قرارداد معین نشده و می تواند بنا به خواسته طرفین ادامه یابد . این تکنیک برای تأمین مالی پروژه های بلند مدت مناسب است .