بخشی از مقاله
چکیده:
آمایش مناطق مرزی نوعی برنامه ریزی است که توسعه را با امنیت و دفاع، از نیازهای مناطق مرزی، در چارچوب شرایطی که مناطق مرزی دارند، به یکدیگر پیوند میدهد و راهکاری برای توسعه مناطق مرزی معرفی میکند که در آن امنیت و توسعه لازم و ملزوم یکدیگر میشود. بنابراین، گرچه آمایش مناطق مرزی یک نوع فن برنامهریزی است، اما خود بر پایه های نظری و متدولوژی علمی خاصی متکی است که ضمن تحلیل و تفسیر شرایط و ویژگی های مناطق مرزی، موانع توسعه و یا امنیت را توأمان در نظر گرفته و برای آن ها راه حل های یکپارچه ای ارایه میدهد تا اهداف توسعه و امنیت در مناطق مرزی را بر یکدیگر منطبق سازد .
بنابراین میتوان» آمایش« را نوعی برنامه ریزی راهبردی - فضایی را نوعی برنامهریزی راهبردی - فضایی» آمایش مناطق مرزی« را نوعی برنامه ریزی راهبردی در فضاهای مرزی کشورها، دانست. شایان ذکر است که آمایش مناطق مرزی در ایران، به دلیل وجود مرزهای طولانی و قرار گیری بیش ازنیمی از استان های کشور در مرزهای بین المللی با کشورهای همجوار، از جایگاه ویزه ای در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. چرا که مناطق مرزی از جمله مفاهیمی است که در عرصه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، تجاری، فرهنگی و جغرافیایی کاربردهای متفاوتی پیدا می کند.
مرز به دو مفهوم عینی مانند مرزهای رسمی کشور، و یا ذهنی به کار می رود؛ مانند مرزهای عقیدتی، که می تواند باز، بسته؛ ضعیف و یا قوب باشد. مرزها حدود ملت ها و کشورها را مشخص کرده و بنابراین معرف کشور- ملت ها هستند. مرزها به طور همزمان، ابزار سیاست کشورف تجلی و وسیله قدرت و تعیین کننده امنیت ملی هستند.
در تاریخ ایران به دلیل وجود حکومت ها و دولت های متعدد با سطوح مختلف قدرت، شاهد انواع قلمرو ها، حریم ها، پیشروها و عقب نشینی های جغرافیایی بوده ایم. تاسیس بازارچه ها در مناطق مرزنشین کشور عملا استراتژی نوینی در جهت ایجاد اشتغال، تثبیت جمعیت و بالاخره کسب درامد از طریق عرضه خدمان و تجارت در مناطق مرزنشین بوده است. فعالیت بازارچه های مرزی باعث ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم، همچنینی تحرک شغلی مرزنشینان گردیده که سهم اشتغال غیرمستقیم به مراتب بیشتر از اشتغال مستقیم است.
مقدمه:
مناطق مرزی در هر کشور دارای ویژگی های خاصی بوده و به طور اساسی با مناطق داخلی کشور تفاوت هایی دارند. یکی از مهمترین چالش هایی که در مناطق مرزی پیش روی مسئولان امور قرار دارد مسئله امنیت مناطق مرزی است. مسئله حفظ و گسترش انیت مناطق مرزی، به ویژه در کشورهایی که دارای مرزهای مشترک طولانی با همسایگان خود هستند همواره مورد توجه حساسیت مسولان امور بوده است و بدین منظور راهکارهای گوناگونی اندیشیده شده است.
در برخی کشورها برای حفظ و گسترش امنیت مناطق مرزی به راهکارهای نظامی گرایانه روی اورده و سعی نموده اند که امنیت مرزها را از طریق تقویت نیروهای نظامی مستقر در مرزها و کنترل های شدید امنیتی برقرار نمایند به عقیده جونز و وایلد، مناطق مرزی به عنوان مناطق حاشیه ای و توسعه نیافته شناخته می شوند. این حاشیه ای بودن گرچه می تواند معلول شرایط جغرافیایی مناطق مرزی باشد، اما خود پدیده مرزی بودنف بسیاری از امکانات و قابلیت های آن منطقه را مضمحل می سازد. آنان معتقدند که با برقرای مرز بین دو کشور، فضاهایی که به یکدیگر متصلند و تداوم فضایی را تامین می کنند، از یکدیگر می گسلند..
مناطق مرزی کشور پیوسته از قدیم به لحاظ موقعیت جغرافیایی، مناسبت های قومی و سوابق تاریخی، منشا انجام پاره ای ارتباطات و مبادلات مرزی میان ساکنین دو سوی ن.ار مرزی بوده اند - کامران و همکاران،1388، . - 9
مفهوم مرز
از جمله مفاهیمی است که در عرصه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، تجاری، فرهنگی و جغرافیایی کاربذدهای متفاوتی میکند. مرز به دو مفهوم عینی مانند مرزهای رسمی کشور، و و یا ذهنی به کار میرود؛ مانند مرزهای عقیدتی .که میتواند باز، بسته؛ ضعیف و یا قوی باشد - . - 6652 در گذشته و تا چند دهه پیش وحدوداً تا پایان دوران جنگ سرد، مرز؛ نشانگر اقتدار ملی، محدوده اعمال حاکمیت و حفظ امنیت ملی از تجاوزات خارجی بود .
افزون بر این، چون مرز به عنوان خطی است که سرزمین کشور را محدود میکند و آن را از خارج جدا میسازد؛ مناطق داخلی، مرکزی میشود و مناطق خارجی پیرامونی به حساب میآید .در فرایند انزوا و به حاشیه کشیدهشدن مناطق پیرامونی، مناطق مرزی خصوصیات مناطق پیرامونی را پیدا میکند .بنابراین، در شرایطی که مناطق مرزی دور از مرکز یک کشور باشد، مناطق پیرامونی به حساب میآید .بنابراین، مناطق مرزی محل تلاقی دو پدیده ناامنی و توسعه نیافتگی در مناطق پیرامونی است.
آمایش سرزمین
در فرهنگهای لغت، آمایش به معنی آراسته کردن آورده شده که در تمامی رویکردها و برداشتها از آمایش میتواند مصداق داشته باشد. آمایش در واقع یک نوع برنامهریزی توسعه است . اگر چه صرف نظر از توسعه و ارایه هر نوع تعریف و برداشتی از آن، نمیتوان از آمایش صحبت به میان آورد .اما تاکنون، به دلیل کارهای متفاوت و جدا از هم که در جهان در رابطه با موضوعات مرتبط با این رشته از دانش صورت گرفته است، برداشتهای متفاوتی از آمایش شده است .مهمترین و مرتبط ترین این برداشتها عبارت است از:
❖ بهترین توزیع جغرافیایی فعالیتهای اقتصادی
❖ سیاستی در یک چارچوب جغرافیایی معین به دنبال بهترین توزیع ممکن جمعیت
❖ مطلوب ترین توزیع ممکن جمعیت و فعالیت
❖ سازماندهی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی به منظور تحقق آیندهای مطلوب
❖ برنامهریزی و سازمان دادن انسان، فضا و فعالیت
❖ نظارت بر عمران،حفاظت فضا یا سرزمین
اما آمایش در تعریفی متأثر از دیدگاه محیط زیستی عبارت است از" : تنظیم روابط بین انسان، سرزمین و فعالیتهای انسان و به منظور بهرهبرداری درخور و پایدار از جمیع امکانات انسانی و فضایی سرزمین در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماعی در طول زمان در سالهای اخیر، با توجه به تحولات اساسی که در مورد مفهوم
فضا صورت گرفته است، مفاهیم مربوط به آمایش سرزمین دگرگون شده است .
بسط مفهوم فضا کهعمدتاً در یک دهه اخیر و از جمله در تداوم کارهای" مانوئل کاستلز "و" دیوید هاروی"، صورت گرفته است، باعث شده، مفهوم ایستایی خود را که حفاظت محیط زیست برای بیش از یک دهه به آن داده بود، از دست داده و امروز مفهوم پویایی بیابد که به این صورت فضا را میتوان تولید و مبادله کرد و از تولید و مبادله آن، ارزش افزوده به دست آورد
آمایش سرزمین در ایران
فکر آمایش سرزمین در اواخر سال 1345 در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در گزارشی با عنوان مسئله افزایش جمعیت تهران و نکاتی پیرامون سیاست عمرانی کشورمطرح شد - توفیق، 1382، . - 2 انقلاباسلامی نیز طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی توسط دفتر برنامهریزی منطقه ای سازمان برنامه و بودجه در سال 1362 در جلد 6 منتشر شد و خلاصه و جمع بندی مطالعات مرحله اول نیز در تابستان 1364انتشار یافت.
در جلد نخست این مطالعات در مورد آمایش سرزمین اینگونه آمده است: » طرح پایه آمایش سرزمین طرحی است که بر چارچوب هدف ها و سیاست های کلی توسعه سازماندهی فضای ملی را پایه گذاری میکند - همان، . - 96 طرح مطالعات آمایش سرزمین بدلیل مغایرت کلی با آرمان ها و اهداف انقلاب اسلامی از جمله عدالت در توسعه مناطق به نوعی از سال 64 مسکوت باقی ماند .
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر عدالت اجتماعی است.این تفکر ساماندهی فضا را بنحوی کاملا متفاوت از آنچه قبل از انقلاب بود می طلبید .اما تفکر غالب بر مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران که توسط وزارت برنامه و بوجه وقت - سازمان مدیریت و برنامه ریزی فعلی - در سال 1364 تدوین گردید تفکر سرمایه داری و عملا در راستا و ادامه روند آمایش سرزمین با مخالفت مقامات سیاسی کشور واقعشد و عملا طی حدود 18 سال به فراموشی سپرده شد.
هدف اصلی تفکر حاکم بر قانوناساسی جمهوری اسلامی رعایت عدالت اجتماعی است - پاپلی یزدی، 1384، . - 17 در طی این سا لها علیرغم اجرای سیاست های اجرا شده از سوی مسئولین در جهت توسعه و عمران مناطق محروم این سیاست ها به نتیجه مطلوب نرسید .بنابراین جهت ساماندهی توسعه این مناطق، اجرای درست و سنجیده عدالت اجتماعی، توجه به مناطق عقب مانده و چاره جویی برای مساله تمرکز گرایی، ضوابط ملی آمایش سرزمین در 83/8/6 مورد تصویب هیات وزیران قرار گرفت .که یکی از ضوابط موجود در آن ملاحظات امنیتی و دفاعی است.
مفهوم آمایش مناطق مرزی
آمایش مناطق مرزی نوعی برنامهریزی است که توسعه را با امنیت و دفاع، از نیازهای مناطق مرزی، در چارچوب شرایطی که مناطق مرزی دارند، به یکدیگر پیوند میدهد و راهکاری برای توسعه مناطق مرزی معرفی میکند که در آن امنیت و توسعه لازم و ملزوم یکدیگر میشود - عندلیب، 1379، . - 29 بنابراین، گرچه آمایش مناطق مرزی یک نوع فن برنامهریزی است، اما خود بر پایههای نظری و متدولوژی علمی خاصی متکی است که ضمن تحلیل و تفسیر شرایط و ویژگی های مناطق مرزی، موانع توسعه و یا امنیت را توأمان در نظر گرفته و برای آن ها راهحل های یکپارچهای ارایه میدهد تا اهداف توسعه و امنیت در مناطق مرزی را بر یکدیگر منطبق سازد . بنابراین میتوان» آمایش« را نوعی برنامهریزی راهبردی - فضایی را نوعی برنامهریزی راهبردی - فضایی» آمایش مناطق مرزی« را نوعی برنامه ریزی راهبردی در فضاهای مرزی کشورها، دانست.
آمایش مناطق مرزی در تجربههای برخی کشورها
مطالعات در مورد مناطق مرزی با هدف شناخت پیچیدگیها و موانع توسعه در این مناطق، تنها از چند سال پیش آغاز شده است و مطالعات جوانی به حساب میآید .تاریخچه این مطالعات عمدتاً به مطالعات نایلز هنسن در مرزهای میان کشورهای آلمان، فرانسه و سوئیس در اواخر دهه 1970 میلادی، مطالعات پروفسور روث بوکانن در مرزهای میان آمریکا و مکزیک در نیمه دوم دهه 1990 میلادی و مطالعات رژیم صهیونیستی در مرزهای شرقی خود با اردن، لبنان و سوریه در اواخر دهه 1990باز میگردد
آمایش مناطق مرزی ایران
مناطق مرزی ایران یکی از مهمترین و حساسترین مناطق مرزی خاورمیانه و کل جهان به حساب میآید .این مناطق در طول تاریخ چندین هزار ساله کشور، حوادث گوناگون سیاسی و نظامی را شاهد بوده است .برخورداری ایران از موقعیت ممتاز ژئوپولیتیک، حساسیت بیشتری نسبت به این مناطق جلب کرده است .بنابراین، در طول تاریخ چند هزار ساله کشور، نه تنها وسعت و شکل جغرافیایی ایران دچار تحول شده، بلکه مرزهای سیاسی آن کم و بیش دستخوش تغییر بوده است. در چنین شرایطی شاهدیم که از دیرباز، قسمتهایی از مناطق مرزی ایران به دلایل زیر یکی از نقاط آسیب پذیر و بحران خیز به شمار می رفته است
1. وجود تهدیدات نظامی مداوم؛
2. ترددهای غیرقانونی اتباع کشورهای مجاور به صورت مهاجرین غیرقانونی، گروههای معاند و قاچاقچیان مواد مخدر؛
3. توسعه نیافتگی و محرومیت.
همچنین مناطق مرزی ایران از ویژگی های زیر برخوردار است:
1. مرز طولانی به طول 7816 کیلومتر؛
2. تنوع جغرافیایی در مناطق مرزی - خشکی، آبی، کوهستانی صعبالعبور و... - ؛
3. همسایگی ایران با 15 کشور و کسب دومین رتبه در جهان، بعد از چین؛
4. قرار گرفتن بیش از نیمی از استانهای کشور در مناطق مرزی - 16 استان از 30 استان کشور - ؛
5. کمبود زیرساختهای توسعه و ضعف بنیانهای اقتصادی؛
6. تراکم اندک جمعیت و پراکندگی آن در نواحی نزدیک به مرز؛
7. تنوع خطرات و تهدیدات امنیتی از سوی همسایگان و وابستگی آنها به ابرقدرتها؛
8. عدم تعادل و نابرابریهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و بین این مناطق و مناطق مرکزی؛
9. پایین بودن شاخصهای توسعه در بیشتر این مناطق در مقایسه با میانگین آن در سطح ملی؛
.10 فقدان یک چارچوب عملی برای شناخت و تحلیل این مناطق
نقش اقتصاد مرزی در اقتصاد مناطق مرزی
برخی از اقتصادان ها بر این باورند که باز شدن مرزهای کشورهای همسایه به روی یکدیگر و گسترش داد و ستد برون مرزی، منابع اقتصادی ملت ها را به سوی فعالیتهای که بهره وری بالاتری دارند هدایت نموده و روند رشد و توسعه آنها را سرعت می-بخشد
بازارچه مرزی با هدف گسترش روابط تجاری و ایجاد اشتغال در مناطق مرزی تاسیس می شوند و به عنوان نهاد نوینی که توانایی حل بسیاری از مشکلات مناطق مرزی را دارا می باشند مطرح است. بازارچه مرزی از عمده ترین روش های متحول کننده شهرهای مرزی محسوب می شوند که می توان تحول بنیادی در کارکرد، تولید، اشتغال و در نهایت ساختار اقتصادی و کالبد شهرهای مرزی ایجاد می کند. لذا با توجه به این مطلب اقتصاد مرزی با رونق بخشیدن به تولیدات محلی و صنایع دستی و کشاورزی می تواند نقش بسیار موثری در توسعه اقتصادی منطقه ایفا نماید
