بخشی از مقاله
چکيده
آمایش سرزمین سیاستی است که دولت ها براي سازماندهی فضایی اتخاذ می کنند و منظور از آن، نظم بخشیدن به رابطه ي کارکردهاي اقتصادي و ساختار فضایی است که نظام اقتصادي -اجتماعی در آن شکل می گیرد. لازم است رابطه ي سازماندهی فضا و کارکرد نظام اقتصادي- اجتماعی، با توجه به این واقعیت تعریف شود که این روابط همواره تعاملی و داراي اثر گذاري متقابل اند؛ مکان گزینی فعالیت ها، شهرها و سازمان داخلی آن ها مشخص کننده ي نیروهاي فعال در این نظام و بهژهويروابط اجتماعی است.
آشکار است که ویژگی اشکال سازماندهی فضا در نوع نظام اقتصادي- اجتماعی نمود می یابد. تحقیق حاضر با هدف شناخت علمی یک پدیده ي چند بعدي در پی تحلیلاثرات اقتصادي-اجتماعی بازارچه سیرانبند بانه بر آمایش فضایی نواحی مرزي و منطقه انجام شده است. این پژوهش به لحاظ نوع کاربردي بوده و روش مورد استفاده در آن به صورت توصیفی- تحلیلی می باشد.
جهت گردآوري داده ها و اطلاعات مورد نیاز پژوهش از دو روش اسنادي - طرح ها، سازمان هاي آماري و.. - و میدانی - پرسشنامه، مصاحبه ، عکس و... - استفاده شده است. روش تجزیه و تحلیل در این تحقیق به صورت کمی و کیفی بود است داده هاي به دست آمده از طریق پرسشنامه ها با استفاده از بسته نرم افزاري SPSS و تکنیک هاي آماري همچون آزمون تی تک نمونه اي - - T-Test و آزمون رتبه-علامت دار ویلکاکسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرقت
همچنین براي تهیه نقشه هاي تحلیل فضایی از نرم افزارARCGIS استفاده گردید. نتایج بررسی حاکی از آن است که فعالیت و استقرار بازارچه مرزي سیرانبند توانسته است از لحاظ اقتصادي-اجتماعی بر آمایش فضایی
شهرستان بانه به صورت مثبت تاثیر داشته باشد، به طوري که در بسیاري از مولفه هايساختارهاي اقتصادي- اجتماعی و همچنین کالبدي به صورت مستقیم و غیر مستقیم تاثیر مثبت و توسعه اي داشته است.
مقدمه
با جهانی شدن صنعت، تجارت مالی و تغییرات امور مالی و تغییرات در نظام بین المللی، تفکرات ژئو استراتژیک به سوي باورهاي جغرافیایی اقتصادي مرزها معطوف شد. به گونه اي که تحولات در کارکرد هاي مرز و نگرش به آن به عنوان یک فرصت اقتصادي از سوي نظام هاي سیاسی حاکم موجب افزایش جمعیت در مناطق مرزي شده و شرایط جدیدي را رقم زدهاست
مناطق مرزي به عنوان محل تلاقی برنامه هاي توسعه داخل کشور با برنامه هاي توسعه و سیاست هاي آمایشی کشورهاي همسایه، از مسایل و ویژگی هاي خاص مناطق مرزي مانند دوري از مرکز، انزواي جغرافیایی، ناپایداري سکونت، تبادلات مرزي، تنوع قومیت و مذهب، کاهش میزان نظارت و کنترل دولت مرکزي و تهدیدات خارجی متأثر هستند
تجربه کشورهاي توسعه یافته نشان می دهد توسعه مبادلات مرزي در قالب قوانین و مقررات حقوقی می تواند محرك خوبی براي افزایش مبادلات کالا به صورت رسمی، گسترش همکاري هاي همه جانبه، کاهش قیمت کالاها، درآمدزایی، اشتغال و اهمیت براي مرزنشینان باشد
کشور ایران داراي همسایگان متعدد و مرزهاي مشترك و طولانی با کشور هاي دیگر است، در دو سوي مرز افراد بومی سکونت دارند که از گذشته هاي دور از طریق تبادلات کالا با اشخا ص آن سوي مرز نیازمندي هاي خود را برطرف می کنند. نتایج تحقیقات نشان می دهد که در مناطق مرزي کشور، افراد ساکن فاقد امکانات رفاهی وتوسعه اي مناسب بودهاند واین مشکل باعث افزایش مهاجرت این مناطق و همچنین افزایش قاچاق در بین آنها شده، یکی از راهکارهاي پیشنهادي براي حل این مشکلات، تاسیس و فعال کردن بازارچه هاي مرزي است
هرچند از گذشته تاکنون ابعاد گوناگون مسایل و مشکلات مربوط به مناطق مرزي به طور پراکنده مورد استفاده قرار گرفته است، اما آمایش مناطق مرزي تاکنون نه تنها جایگاهش در نظام برنامه ریزي توسعه کشور تبیین نشده، بلکه ابعاد و ویژگی هاي آن نیز کمتر مورد توجه قرار گرفته است.ازاین رو در حال حاضر ضرورت انجام مطالعات علمی در این رابطه، بیش از پیش احساس می شود. بازارچه مرزي سیرانبند در استان کردستان ایران واقع شده که در فاصله 18 کیلو متري از شهر بانه قرار دارد.
فاصله ي این بازارچه تا اولین شهر مرزي استان سلیمانیه - شهر پینجوین - حدود 30 کیلومتر و تا مرکز استان سلیمانیه - شهر سلیمانیه - حدود160 کیلومتر می باشد که از سال1377 فعالیت خود را آغاز نموده است. میزان صادرات آن تا پایان سال1392 معادل 235299 تن به ارزش 1362417 میلیون ریال بوده است. همچنین میزان واردات میزان واردات این بازارچه 53133 تن به ارزش 319607 میلیون ریال می باشد . این پژوهش تلاش دارد، اثرات اقتصادي- اجتماعی بازارچه ي سیرانبند بانه را بر آمایش فضایی مناطق مرزي بررسی و تجزیه و لیلتح کند.
سوالات تحقیق سوال اصلی
- میزان اثرات اقتصادي- اجتماعی بازارچه مرزي سیرانبند در آمایش فضایی چقدر است؟
سوالات فرعی
- اثرات اقتصادي- اجتماعی بازارچه ي مرزي بر آمایش فضایی در چه سطحی می باشد؟
- وضعیت آمایش فضایی منطقه مورد مطالعه از نظر اقتصادياجتماعی- چگونه است؟
اهداف تحقیق
- شناخت وضعیت اقتصادي و اجتماعی بازارچه مرزي سیرانبند.
- دستیابی به اثرات بازارچه ي مرزي سیرانبند در سازماندهی و آمایش شهرستان بانه.
- شناسایی مولفه هاي موثر بر ساختار اقتصادي و اجتماعی شهرستان بانه.
- ارایه ي پیشنهاد به منظور ساماندهی بازار چه مرزي سیرانبند.
- ایجاد زمینه براي ادامه تحقیقات بعدي.
- مشاهده ي میدانی اثرات ملموس آمایش سرزمین.
پیشینه و مبانی نظري
شکل گیري بازارچه هاي مرزي در نواحی مرزي پدیده ي جدیدي می باشد که بیش از چند دهه از عمر تاسیس آن نمی گذرد و نیز علی رغم مطالعات در حوزه کلا ن اقتصادي، مطالعه و بررسی حول تحلیل اثرات توسعه اي بازارچه هاي مرزي کار علمی دقیق و گسترده اي صورت نگرفته و همچنین تحقیقاتی که در راستاي اثرات مستقیم بازارچه هاي مرزي روي آمایش فضایی نواحی مرزي انجام نشده است، پس می توان اظهار نمود کار تحقیقی حاضر به لحاظ بعد مطالعاتی و قلمرو فضایی آن کاري جدید و نو می باشد.
ادبیات موجود در جهان نیز حاکی از محدود بودن مطالعات با این چارچوب است که به چند مورد از تحقیقات مشابه صورت گرفته اشاره می گردد.
موزویدزیوا - 1988 - 1 در تحقیقی پیرامون تجارت مرزي استراتژي براي بیرون آمدن آز فقر در استان ماسیونگوي زیمبابوه بیان می کند که شرکت زنان سرپرست خانوار در تجارت مرزي براي بیرون آمدن از فقر نتیجه ي مثبت داشته است و وان هوتام - 2000 - 2 در مقاله اي تحت عنوان بررسی اجمالی تحقیقات جغرافیایی در مرز و مناطق مرزي اروپا ابراز می کند که با توجهبه روند جهانی شدن و همچنین تقاضاي اتحادیه ي اروپا براي فرآیند یکپارچه سازي، مطالعات در مرزها و مناطق مرزي افزایش یافته است.
در مقاله اي با عنوان ارزیابی برنامه تجارت آزاد و امن در طول مرز کانادا و آمریکا به سنجش یکی از برنامه هایی که از سال 2001 جهت افزايش تجارت امن و کارآمد، در طول مرزهاي آمریکا و کانادا اجرا شده است، پرداخته شده است.عنوان این برنامه، برنامه تجارت آزاد و امن است. بر اساس ارزیابی ها، این برنامه، موجب کاهش میانگین انتظار در4 نقطه از 5 نقطه در طول این مرز و نیز موجب افزایش سود و کاهش هزینه ها شده است
پیشگاهی فرد و سلطانی - - 1388 تحقیقی با عنوان تحلیل سیاست هاي آمایش سرزمینی ایران و ترکیه در مناطق مرزي همجوار انجام داده اند و به این نتیجه دست یافته اند که در بیشتر مواقع، تنظیم سیاست گذاري هاي مناطق مرزي بدون توجه به مقتضیات داخ لی و با توجه به شرایط کشور مقابل، پیگیري و اجرا شده است.این امر تداعی گر حاکمیت الگوي ایدئولوژي محور بر الگوي عدالت محور در اجراي سیاست هاي آمایشی دو کشور در مناطق مرزي همجوار بوده است؛ که نتایج چندان امیدوار کننده اي را براي بهبود شرایط حاکم در مناطق مرز ي آشکار نمی سازد.
قادري و همکاران - - 1391 ، در مقاله اي با عنوان نقش بازارچه هاي مرزي در توسعه فضایی- کالبدي مناطق مرزي پژوهش موردي بازارچه مرزي تمرچین پیرانشهر به این نتیجه رسیده اند که رسمیت یافتن بازارچه تمرچین با کارکردهاي اقتصادياجتماعی- خود منجر به خروج منطقه از انزواي جغرافیایی، گسترش زیرساخت هاي منطقه، توسعه روستایی و تثبیت جمعیت در شهر مرزي پیرانشهر و وتعدادي از روستاهاي اطراف شده است.
ابراهیم زاده و همکاران - - 1391 در مقاله ي تحلیل فضایی نابرابري هاي منطقه اي میان مناطق مرزي و مرکزي ایران به این نتی جه رسیده اند که از لحاظ توسعه یافتگی میان مناطق مرزي و مرکزي کشور نابرابري وجود دارد، همچنین درون مناطق نیز نابرابري و اختلاف دیده می شود.
مفهوم مرز
صاحب نظران درباره مرز دیدگاههاي متفاوتی دارند. تعدادي مرز را برخاسته از تمایل غریزي انسان به اعمال نظارتنحصاريا بر بخشی از فضا میدانند که به آن اصطلاحاً قلمروخواهی انسانی می گویند، در حالی که برخی از صاحب نظران همچون دیوید اسمیت تشابه میان قلمروخواهی انسان و قلمروخواهی حیوان را مردود میدانند و معتقدند تمایل به داشتن قلمرو در انسان نه تنها به دلیل مادي است لکهب وسیله اي براي نیل به اهدافی همچون ادامه بقا، سلطه سیاسی و یا بیگانهستیزي است.
نویسندگانی مانند رابرت ساك نیز تجدید حدود و نظارت بر یک منطقه جغرافیایی را تلاش فرد یا گروه به منظور تاثیرگذاري یا اعمال نفوذ روي مردم، پدیدهها و روابط میان آنها میدانند
با این حال به رغم وجود دیدگاههاي مختلف در خصوص مرز، میتوان گفت که مفهوم مرز برخاسته از تفاوت است. تفاوت بین دوشخص، دو پدیده و ... که با هم برخورد می کنند و در نتیجه آن یک فصل مشترك یا نقطه تماس میان آنها به وجود میآید که اصطلاحاً مرز میان آنها نامیده میشود
حافظنیا و جانپرور با بررسی جامعی که در خصوص ریشههاي شکل گیري مرزها و مبانی فلسفی مرز به عمل آوردهاند چند عامل اصلی شامل تفاوت ذاتی
بین انسانها، تفاوت هاي هویتی، تفکیک منافع، تفکیک حاکمیتها، تفکیک سرزمین ها و تامین امنیت را به عنوان دلایل اصلی شکل گیري مرزها ذکر کرده و به لحاظ فلسفی و اندیشهاي، شکل گیري مرزها را نشات گرفته از دلایل هویتی که انسانها در جستجوي آن هستند بیان نمودهاند. شکل زیر عوامل و زمینههاي فلسفی شکلگیري مرزها را نشان میدهد.
