بخشی از مقاله
چکیده
حیات ایده آل یکی از آرمانهای بشر بوده وهست وامروزه برای اینکه بتوانیم برای نسل حاضرو آینده یک زندگی مطلوب را رقم بزنیم نیازمند برنامه ریزی مدون می باشیم . در حال حاضر تمرکز سرمایه در شهرهاومناطق مرکزی موجب بی عدالتی در توزیع امکانات شده که مناطق دور افتاده تر به ویژه سرزمینهای مرزی بشدت از آن رنج می برند. در وافع این مهم لزوم نوعی برنامه ریزی منطقه ای به نام آمایش سرزمین را ضروری میسازد.اصولاً آمایش سرزمین به استفاده بهینه و عقلانی از امکانات موجود فضا - زمین، جمعیت و ... - در جهت دستیابی به اهداف کلان - عدالت ورشدو مهمتر ازهمه توسعه یکپارچه - اطلاق میشود. دراین مقاله سعی می شود به روش تحلیلی پس از تعریف آمایش به تاریخچه این بحث در ایران وجهان پرداخته وسپس به چالشها وراهکارهای آمایش در مناطق مرزی جنوب شرق ایران بپردازیم .
هدف این مقاله، ضمن تبیین جایگاه آمایش مناطق مرزی در نظام برنامه ریزی کشور؛شناخت عناصر و مؤلفه آن، چگونگی ارتباط این عناصر با دیگر عناصر نظام برنامه ریزی کشور و شناخت اهمیت و ضرورت پرداختن به آمایش مناطق مرزی است
واژگان کلیدی : توسعه ، آمایش ، مناطق مرزی ، امنیت
-1مقدمه
از دهه - 1950 - میلادی که صنعت نفت به شریان حیاتی ایران تبدیل شد در آمدهای زیاد وغیر متعارف سبب ایجاد فضای قطبی در کشور شده وشبکه های زیر ساختی به شکل لکه های متمرکز وقطبی ، اما بصورت پراکنده بوجود آمد ، گرچه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جهت ایجاد توازن در توزیع امکانات وسرمایه کشور تلاشها زیادی گردید اما چندان مو ثر نبود. از مهمترین هدفهای آمایش سرزمین : افزایش در آمد از طریق رشد سریع اقتصادی ، توزیع عادلانه در آمدها ، توسعه منابع انسانی ، توسعه بخش صنعت ، آبادانی هرچه بیشتر کشور وبازده سرمایه می باشد وزمانی تحقق می یابد که با ارزیابی توان اکولوژیکی در هر منطقه ، بهترین نوع کاربری آن تعیین گردد. در این صورت می توان گفت که کشور در راه توسعه پایدار قدم بر داشته است . یکی از عرصه های نوین در مطالعات حوزه برنامه ریزی طرحهای توسعه کشور، مناطق مرزی است.
هرچند از گذشته تاکنون ابعادگوناگون مسایل و مشکلات مربوط به این مناطق به طور پراکنده مورد مطالعه قرار گرفته است، اما آمایش مناطق مرزی با این عنوان، تاکنون نه تنها جایگاهش در نظام برنامه ریزی توسعه کشور تبیین نشده است، بلکه ابعاد و ویژگیهای آن نیز کمتر موردتوجه قرار گرفته است. از این روی، در حال حاضر، ضرورت انجام مطالعات علمی در این رابطه، بیش از پیش احساس میشود. فقدان یک چارچوب نظری برای انجام مطالعات علمی در رابطه با آمایش مناطق مرزی، در حالی که نیاز به اقدامات سریع سیاسی، نظامی و توسعه ای در این مناطق رو به فزونی نهاده است، یکی از مشکلاتی است که دست اندرکاران توسعه و امنیت در این مناطق با آن مواجه اند. بر این اساس، حرکت به سوی تدوین این چارچوب به منظور بهبود کمی و کیفی روند سیاست گذاریها، نظم دادن به تصمیم گیریها، و تدوین برنامه های توسعه این مناطق در چارچوبی علمی و کارآمد، نیازمند توجه و تدبیر است.
آمایش مناطق مرزی در ایران، به دلیل وجود مرزهای طولانی و قرارگیری بیش از نیمی از استانهای کشور در مرزهای بین المللی با کشورهای همجوار، از جایگاه ویژهای در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. توسعه و امنیت در مناطق مرزی لازم وملزوم یکدیگرند. همچنین، شدت عدم تعادل منطقه ای میان مناطق مرزی ومناطق داخلی در ایران بر توسعه ملی تأثیرگذار است. به عبارت دیگر، اگر چه توسعه نیافتگی در مناطق مرزی که منجر به ناامنی میشود، اثرات خود را بر توسعه نیافتگی و ناامنی در کل کشور میگذارد. اما موانع ذهنی و عینی زیادی تاکنون باعث شده است این گونه تأثیرات منفی ادامه داشته باشد. آمایش مناطق مرزی سعی دارد این موانع را بردارد، و با ارایه یک نوع برنامه ریزی فضایی- راهبردی، توسعه یکپارچه و پایدار ملی را تحقق بخشد. - عندلیب ومعطوف، . - 57: 1388 تحقیق حاضر سعی در پاسخ دادن به این پرسش است که " چالشها وراهکارهای آمایش سرزمین در مناطق مرزی جنوب شرق ایران کدامند ؟ " .
2 مفاهیم نظری
امروزه گرچه رویکردهای پیکرشناختی در مطالعات مرزی چندان مرسوم نیستند و شاید تا حدودی به این دلیل باشد که پژوهشگران تصور میکنند هر آنچه ممکن است در مورد سرحدات و مرزها ارزش گفتن داشته باشد، گفته شده است امامرزها هنوز هم نقش بسیار مهمی در تعیین زندگی انسان ایفا می کنند - مویر،. - 279 : 1379 ویژگیهای جمعیتی مناطق مرزی از قبیل مذهب، قومیت، زبان و بافت اجتماعی، ویژگیهای جغرافیایی مناطق مرزی از قبیل طول و نوع مرز، مجاورت با کانونهای بحران، مناطق مرزی مورد اختلاف، وجود تأسیسات مهم در منطقه مرزی، جایگاه منطقه مرزی از حیث توسعه یافتگی در ابعاد مختلف و درنهایت ویژگیهای محیط بیرونی منطقه مرزی، از موارد قابل طرح و بررسی در محدوده مناطق مرزی برشمرده میشوند - رضایی ، . - 67 : 1384 کشورها باید قادر باشند مرزهای خود در عرصه های مختلف فضای واقعی ، فضای سایبری و هویتی را تا حدی باز کنند تا فرصت های آن سوی مرز را بدست آورده و تا حدودی مرزهای خود را بسته نگه دارند که ناامنیها و چالشهای آنسوی مرزها زمینه ناامنی را در درون کشور و جامعه به وجود نیاورند که این مهم بوسیله ی مدیریت مرزها تحقق می یابد.
1 2 آمایش سرزمین
شامل برنامهریزی و سازمان دادن به نحوه اشتغال فضا، تعیین محل سکنای انسانها، محل فعالیت و تجهیزات و کنشهای بین عوامل گوناگون نظام اجتماعی- اقتصادی است. این رشته برنامهریزی کلان نیروهای اقتصادی، طبیعی و انسانی را مدنظر دارد.آمایش سرزمین، علم و دانش سازماندهی منطقی و عقلانی جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حفاظت و توسعه محیط زیست را شامل می شود - صالحی و همکاران1388، ص - 515-594 .آمایش سرزمین، طبق ضوابطی با نگرش بازده پایدار و درخور، بر حسب توان و استعداد کیفی و کمی سرزمین برای استفاده های مختلف انسان از سیرزمین، نوع کاربری سرزمین را تعیین میکند. بنابراین، از هدررفتگی منابع طبیعی و ضیایع شدن محیط زیست و درنتیجه، از فقر انسانی که روی زمین کار میکند، می کاهد - مخدوم، . - 19 :1390
2 2 نکاتی پیرامون برنامه ریزی آمایش سرزمین
- آمایش سرزمین از فنون توسعه است که در مراحل نخستین آن قرار دارد. آمایش سرزمین ازجنبه های مهم برنامه ریزی شمرده میشود. دراین حیطه آمایش سرزمین بر برنامه هایی دلالت دارد که به وسیله بخش عمومی در نظر گرفته میشود تا آینده توزیع فعالیتها و سکونتگاهها را در فضا تحت تأثیرقرار دهد. به جهت اینکه هدف علم جغرافیا توسعه پایداریعنی سرزمین آرایی بدون سرزمین آلایی است میتوان به ارتباط آمایش سرزمین و جغرافیا پی برد،زیرا اساس هردوتوسعه است اما نه توسعه به هرقیمتی. جغرافیا اهداف توسعه روستایی را شرح میدهد و آمایش به عنوان مجموعه ای ازشیوه ها وفنون می کوشد تا آنرا عملی سازد. در واقع جغرافیا تبیین میکند و آمایش طراحی جغرافیا توضیح میدهد وآمایش تغییر به جهت اینکه آمایش سرزمین بعد جغرافیا رابه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پیوندمیدهد، درچارچوب برنامه ریزی فضایی قرار میگیرد. هرچند برنامه ریزی فضایی در تمام دنیاعمومیت دارد، اما این عمومیت به معنای شکل و محتوای یکسان آن در تمام جای دنیا نیست.
ازویژگی یکسان بودن آن یعنی فضایی بودن که بگذریم این برنامه ها به لحاظ تاریخی نوع حکومت،میزان توسعه یافتگی و اولویتهای سیاسی یکدیگر تفاوتهایی دارند. در برنامه ریزی آمایش سرزمین تشخیص مناطق از موارد بسیار مهم سنجیده میشود، زیرا پایه و مبنای برنامه شناخته میشود. برنامه آمایش دارای افق بلندمدت است. این برنامه مرز بین برنامه کلان و برنامه های منطقه ای را تشکیل میدهد. به عبارت دیگر، برنامه آمایش برنامه های منطقه ای را به برنامه های ملی پیوندمیدهد. از مهمترین اهداف این طرحها، بهسازی در ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی است. - صنیعی ،: 1390 . - 171 مسئله ی مهم و کلیدی در کنار برنامه ریزی های کلان و بخشی، برنامه ریزی آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقه ای است . هدف آمایش سرزمین، توزیع جمعیت و فعالیت بهینه در سرزمین است، به گونه ای که هر منطقه متناسب با استعداد
