بخشی از مقاله
چکیده
بررسی مکاتیب سلطانی نویسندگان بزرگ فارسیزبان با بهرهگیری از تکنیکهای زبانشناسان راه مناسبی برای دستیابی به برداشت آنان از ارتباطات انسانی و چگونگی بهرهگیریشان از امکانات زبان برای محقّق ساختن اهداف سیاسیست. در این پژوهش متن دو نامه مسعود غزنوی به خوارزمشاه، که توسّط بونصر مشکان تنظیم شده است، با استفاده از نظریه کنشگفتار بررسی میشود. ابتدا نظریه کنشگفتار به اختصار عرّفیم گردیده و سپس کنشگفتارهای موجود در دو نامه تشخیص داده شدهاند و نوع هر یک از آنها تعیین شده است. در ادامه، انواع کنشگفتارهای موجود در دو نامه از نظر بسامد با یکدیگر مقایسه شدانده . با توجّه به نسبت کاربرد انواع کنشگفتارها در این نامهها، بونصر با توجّه به تغییر شرایط سیاسی و موقعیّت مسعود نسبت به خوارزمشاه میزان استفاده خود از انواع کنشگفتارها را تغییر داده است. همچنین با توجّه به بسامد بالای جملهوارههای پیرو و کشمکش سیاسی مخاطب با مسعود، تعداد کنشگفتارهای غیرمستقیم در متن احتمالاً زیاد است.
کلید واژه ها: تاریخ بیهقی، بونصر مشکان، کنش گفتار، کنش منظوری، کنش غیرمستقیم
-1 درآمد
بونصر مشکان از شخصیّت های مهم و تأثیرگذار تاریخ بیهقی است. بیهقی به دو ویژگی او فراوان اشارهکرده است: اوّل خصوصیّات اخلاقی والا و دوم کاردانی و سیاست و توانایی در دبیری. برای تأیید صحّت ادّعای دوم بیهقی میتوان به مکاتیب بونصر مراجعه کرد و با بررسی آنها نگاه او به ارتباطات انسانی و تکنیکهای مورداستفادهاش در القای مسالمتآمیز و محتاطانه مطالب مورد نظر به مخاطب را دریافت. در این پژوهش ، دو نامه مسعود غزنوی به خوارزمشاه آلتونتاش، که قطعاً توسّط بونصر مشکان نگاشته شدهاند، ازتاریخ بیهقی برداشت شده و بر اساس نظریه کنش گفتار مورد بررسی قرار گرفتهاند.
-2 بحث
-1-2 معرفی نظریه
نظریه کنشگفتار نخست توسّط جان آستین مطرح گردید. آستین اصطلاح »کنش گفتار« را برای نامیدن اعمالی که با فرآیند بیان واژه ها و جملات انجام میشوند به کار برد. او به طور کلّی سه نوع کنش را مطرح کرد که به صورت مرتبط با هم در بیان هر پاره گفتاریi انجام می شوند: »نظریه کنش گفتار این رویکرد به پارهگفتارها، یا به قول آستین کنشگفتارها، را به کار می برد. او میان کنش بیانیii، کنش منظوریiii و کنش تأثریiv انجام یافته توسّط یک گوینده تمایز قائل می شود. - Allott, 2010 : 201 - «کنش بیانی ابتداییترین سطح کنشها است که صرفاً شامل انتقال معنای ظاهری الفاظ میباشد: »نخست یک کنش بیانی وجود دارد، که کنش اصلی سخن است، تولید یک عبارت زبانی معنادار. - Yule , 1996 : 48 - «
پارهگفتارها هرگز مطلقاً با هدف آن که بیان شده باشند بیان نمیشوند، بلکه گوینده با گفتن آنها قصد دارد کاری انجام دهد، مثلاً احساس خود را بیان کند یا شنونده را وادارد عمل خاصّی را انجام دهد: »ما یک پارهگفتار را با نوعی عملکرد در ذهنمان شکل میدهیم. این دومین مقصود است، یا کنش منظوری. کنش منظوری از طریق قوّه ارتباطی یک پارهگفتار صورت میپذیرد. - Yule, 1996 : 48 - « کنش منظوری در میان سه کنشی که حین تولید یک پارهگفتار انجام میشوند مهمترین است: عموماً» اصطلاح "کنشگفتار" دقیقاً چنان تفسیر میشود که معنای کنش منظوری دهد. - Yule, 1996: 49 - «کنش تأثیری سومین سطح کنشهایی است که در بیان یک پارهگفتار انجام میشود. کنش تأثیری معمولاً به اندازه دو کنش پیشین آشکار نیست، امّا در هر پارهگفتاری وجود دارد: قطعاً،» ما فقط یک پارهگفتار با یک عمل تولید نمیکنیم بدون آن که قصد داشته باشیم تأثیری داشته باشد. این سومین مقصود است: کنش تأثیری. - Yule, 1996: «48 -
آستین یک طبقهبندی پنجدستهای برای کنشهای منظوری پیشنهاد کرده بود. پس از او جان سرل، فیلسوف آمریکایی، کار آستین را دنبال کرد: »بازنگری او در دیدگاههای آستین کارآمدترین نسخه نظریه کنشگفتار در زبانشناسی و حیطههای مرتبط با آن بوده است. - Allott, 2010 : 226 - « سرل از میان پنجدسته ای که آستین تعیین کرده بود، تنها یک دستهv را بدون تغییر حفظ کرد و ضمن تغییر نام سایر دستهها در تعاریف آنها تغییراتی ایجاد نمود. با اعمال تغییرات سرل، طبقهبندی کنشهای منظوری به صورت زیر درآمد:
-1 کنشهای اعلامی» : viکنشهای اعلامی نوعی از کنشگفتارها هستند که جهان را با ادا شدنشان تغییر میدهند. - Yule, 1996 : 53 - « در جملاتی چون »شما از این پس رئیس این مؤسسه هستید.« - اگر از زبان فردی که صلاحیّت گفتن آن را دارد بیان شوند - کنش اعلامی انجام گرفته است.
-2 کنشهای اظهاری» : viiنوعی از کنشگفتارها هستند که اظهار میدارند گوینده فکر میکند موضوع چیست یا چه نیست. - Yule, 1996 : 53 - « تمام جملاتی که گوینده در آنها صرفاً مطلبی را بیان میکند شامل کنش اظهاری هستند. بسیاری از جملات در این دسته میگنجند: »امروز جمعه است«، »دیروز به آنجا رفتم« و...
-3 کنشهای عاطفی» :viiiنوعی از کنشگفتارها هستند که احساس گوینده را بیان میکنند. - Yule, 1996 : 53 - « جملاتی که شامل واژههایی چون »آرزو دارم«، »متنفرم«، و... هستند یا چنین مفاهیمی را بر دارند در این دسته قرار میگیرند.
-4 کنشهای ترغیبی» : ixنوعی از کنشگفتارها هستند که گوینده به کار میگیرد تا دیگری را وادارد کاری انجام دهد. - Yule, 1996: 54 - «جملات نشاندهنده مفاهیمی چون »پرسیدن«، »خواهش کردن«، و... شامل کنش ترغیبی هستند.
-5 کنشهای تعهّدی» :xنوعی از کنشگفتارها هستند که گویندگان به کار میگیرند تا خود را به ]انجام[ عملی در آینده متعهّد کنند. - Yule, 1996 : 54 - « افعالی چون »قول دادن« و »سوگند خوردن«جمله را حاوی کنش تعهّدی میکنند.دیگر مفهومی که سرل در نظریه کنش گفتار مطرح کرد »مستقیم« یا »غیرمستقیم« بودن کنشگفتارهاست: »به قول سرل، گویندهای که کنشگفتار مستقیم به کار میبرد میخواهد مفهوم لغویای را که واژهها در موقعیّت ارتباطی بروز میدهند منتقل کند؛ ]در
