بخشی از مقاله
چکیده
براساس مطالعات، در برخی مناطق مرزنشین از گذشته بهحاظِل همگنیهای اکولوژیکی، خصوصیات اجتماعی و قرابتهای قومی با مردم مرزنشین آنسوی مرزها ازیکسو و نبود راهبردی آمایشی در برنامههای توسعه ملی از سوی دیگر، پیوسته انگیزهساز بسیاری از تحرکات غیررسمی و مبادلات ناخواسته، جابهجایی و انتقال جمعیت بهصورت کوچهای دستهجمعی به شهرهای بزرگ بوده است. اثرات منفی این جریان بر پیکره امور اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی و اجتماعی باعث ایجاد آشفتگی و ناامنی ساختاری و بیثباتی جمعیت در مناطق مرزنشین شده است. وجود چنین تفاوتها و نامتعادلی منطقهای تأثیرات عمدهای در روند توسعه مناطق مرزی برجای گذاشته است.
در این پژوهش به بررسی و نقش بازارچهای مرزی درجهتِ رشد و توسعه در محورهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پرداختهایم. نتایج حاصل میزان اهمیت آن را، بهویژه در مرز سیستان نشان میدهد. پژوهش حاصل بهصورت میدانی- کتابخانهای و توصیفی-تحلیلی انجام شده است.
واژگان کلیدی: سیستان، بازارچه مرزی، توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی.
مقدمه
دستیابی به توسعه در کشور نیازمند برنامهریزی است. امروز افزایش بیرویه جمعیت با توجه به ضعف امنیت و نگهداشتِ جمعیت در مناطق مرزی، افق بسیاری پیچیدهای برای آینده نواحی حاشیهای پدید آورده است در آینده کشوری موفق خواهد بود که بتواند مشکلات جمعیتی خود را به حداقل برساند و با استفاده از راهکارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و امنیتی بتواند جمعیت را به ماندن در نواحی مرزی و محل تولدشان علاقهمند نماید. ازطرفی نواحی مرزی بهواسطه دوری از مرکز، انزوای جغرافیایی و توسعهنیافتگی و... تفاوتهای فاحش از نظر برخورداری از رفاه و توسعه در مقایسه با مراکز عمده جمعیتی دارند، که این تفاوتها منجربه گسستِ این دو ناحیه و ایجاد یک رابطه استثماری به نفع مرکز میشود. - رضایی، . - 1380:17
امروزه کشورهای در حال توسعه بهمنظورِ تقویت زیربناهای اقتصادی خود، رهایی از وابستگی، ایجاد تعادل منطقهای و درنهایت، نیل به توسعه اقتصادی پایدار، نیازمند شناسایی امکانات و منابع کشورشان هستند - بختیاری، . - 3 :1380 ازاینرو بررسی و شناخت وضعیت مناطق و نواحی، قابلیتها، محدودیتها، فرصتها، تهدیدها و تنگناها در برنامهریزی ناحیهای و انتظام فضایی از اهمیت بهسزایی برخوردار است. کشور ایران با قرار گرفتن در نقطه تلاقی سه قاره آسیا، اروپا و افریقا، در قلب منطقه حساس خاورمیانه و در مجاورت روسیه، آسیای مرکزی، قفقاز، شبهقاره هند، دنیای عرب و اروپا و همسایگی با 15 کشور که ثلث آنها محصور در خشکی هستند، با در اختیار داشتن تمامی سواحل شمالی خلیج فارس و بخش قابلِملاحظهای از سواحل دریای عمان و تمامی سواحل جنوبی دریای مازندران و حلقه ارتباط این دو گستره آبی استراتژیک و
تنوع اقلیم - نصیری، - 12-11 :1381 و درنتیجه برخورداری از موقعیت ممتاز در منطقه و جهان، از این قاعده مستثنی نبوده است. موقعیت و ساختار طبیعی فضای ایران بر کنش متقابل افراد و گروههای اجتماعی تأثیرات متفاوتی به جا گذاشته است.
از یکسو با بسترسازی ارتباط میان اقوام و گروهها، تعامل آنها را با یکدیگر و با سکنه فلات ایران آسان نموده است وازسویِ دیگر جنبههای وحدتبخش کلان سرزمینی بر شکلگیری روابط و پیدایش خصلتهای کلان ملی تأثیر گذاشته است و جنبههای تفکیکساز فضا، شکلگیری تفاوتها و خصلتهای ناحیهای درون آن را موجب شده است - حافظنیا، . - 39 :1381 ازآنجاکه فاصله دارای ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، جغرافیای و همچنین طولی است، هرچه فاصله مردم از دولت مرکزی بیشتر باشد، احتمال کمتری وجود دارد که آنان از دستورات دولت پیروی کنند و نتیجه آن شکلگیریِقلمروِ عمومی یا حاشیهای است - میرحیدر، 207:1379 و. - 197
موقعیت سوقالجیشی برای کشور ایران، بهصورتِ توأم فرصتهایی همچون عبور راههای تجاری و تهدیدهایی همچون کشاکشهای منطقهای و سراسری را بههمراه خود به ارمغان آورده است - پیران، . - 28 :1384 لیکن مسئلهدرخورِ توجه این است که چگونه می توان از فرصتها بهنحوِ احسن و شایسته استفاده نمود و تهدیدها را با استفاده از استراتژیهای مؤثر تبدیل به نقاط قوت نمود. این امر امروزه با توجه به فرایند جهانی شدن و تغییرات ناخواسته و تا حدی نگرانکننده برای سیاستمداران و حکومتمداران، اهمیت دوچندان پیدا میکند. از سویی دیگر، موقعیت سوقالجیشی از قدیمالایام منافع درخورتوجهی را برای کشور به همراه داشته است که نمونه بارز آن جاده ابریشم است که در امتداد مسیر خود از ایران، شهرها و سکونتگاههای پررونقی را ایجاد کرده بود. در شرایط امروزی با یک تجربه تقربیاً پنج دهه برنامهریزی در قالب نوین و اجرای طرح آمایش سرزمین - عظیمی بلوریان، - 132 :1389 در بُعد داخلی و تحولات عظیم منطقهای در بُعد خارجی، برخی ازمناطق پیرامونی کشور هنوز در چرخه توسعه وارد نشده و یا کمتر وارد شدهاند. منطقه جنوب شرق ایران یکی از مناطقی است که در جریان الگوی توسعه مرکز- پیرامون کشور در موقعیت حاشیهای قرار گرفته و از روند توسعه تا حدی دور بوده است. - برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ابراهیمزاده و همکاران، 28-7 :1389 و - Afrakhteh,2006
در راستای توسعه همگونِ کشور، در سالهای اخیر نیز بهمنظورِ توسعه مناطق حاشیهای و بهرهبرداری از موقعیت سوقالجیشی ایران بهعنوانِ طرح مکمل آمایش سرزمین - ابراهیم زاده، - 40 :1389، طرح توسعه محور شرق برای اولینبار در سال 1365در زاهدان مطرح و در سال 1376 در یک طرح مطالعاتیازسویِ سازمان مدیریت و برنامهریزی ارائه شد. زیرا مراد از توسعه، روندی چندبُعدی است که طی آن جوامع، استانداردهای زندگی خود را ارتقا میبخشند، نابرابریها را کاهش میدهند و فقر را از اعضای خود میزدایند - Georg, 1998:4 - و ازطرفی سنگبنایِ توسعه در چگونگی تشکیل سرمایه تعیین میشود . - Arndt,1987:4-53 - همچنین هاربیسون ضرورت بهرهبرداری از مهارتها و دانش ملتها را شرط توسعه میداند - Harbison,1973:3 - که این طرح با مشارکت مردم و قومیتهای منطقه قابل اجراست. ازینرو، این مقاله برآن است که با استفاده از مهمترین شاخص همدل SWOT یعنی انتخاب مطلوبترین استراتژیها و شناسایی نقاط ضعف و تهدید و تبدیل آنها به نقاط قوت و فرصت، به شناسایی استراتژیها و راهبردها درجهتِ توسعه محور شرق بپردازد. زیرا در دنیای امروز دولتی - نه بهمعنای دستگاه اجرائیه، بلکه در قالب حاکمیتی - موفق است که بتواند از فرصتهایش بهنحوِ احسن استفاده کند و در وهله بعد مانع از این شود که فرصتها به تهد ید تبدیل شود.
توسعه محور شرق و جایگاه آن در سند چشمانداز افق 1404 کشور
با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ایران، قسمت عمدهای از کریدورهای جنوبی آسیا و کریدور شمال- جنوب از خاک ایران میگذرد. ازسویِ دیگر همجواریِ این منطقه از کشور با آبهای آزاد بینالمللی در سرتاسر مرز جنوبی و ازطرف دیگر همجواری با دو کشور پاکستان و افغانستان و پنج کشور آسیایمیانه ازطریقِ ترکمنستان در محدوده شرقی و شمالی، نیازهای ارتباطی این کشورها، که غیر از پاکستان همگی کشورهای محصور در خشکی هستند، بارورسازی قابلیتهای ترانزیتی و توسعه این قابلیتها تا سطح استانداردهای بینالمللی را بهعنوانِیک راهکار اساسی درجهتِ دستیابی به تعادلهای ملی و منطقهای مطرح مینماید. مرزهای آبی استان سیستان و بلوچستان با توجه به موقعیت ممتاز منطقهای کشور و خارج بودن از منطقه بحرانخیز خلیج فارس و سایر شرایط ذکرشده بهصورتِ بالقوه یکی از پرارزشترین سواحل دنیا بهلحاظ/غ قابلیتهای بازرگانی و ترانزیتی و توسعه سایر فعالیتهای اقتصادی در زمینههای صنعتی و گردشگری به حساب میآید - توسعه محور شرق، استانداری خراسان جنوبی. - 1385 طرح توسعه محور شرق سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور بهاستنادِ مطالعات پایه آمایش سرزمین در سال 63، مطالعات توسعه محور شرق را انجام داد و در سال 64 به تصویب هیئت دولت رسید و پس از 17 سال تدوین شد. در سال 81 به پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامهریزی، این طرح در هیئت دولت تصویب شد. طرح توسعه محور شرق مشتمل بر 18 ماده است که کریدور ترانزیتی شرق کشور ایران را از مبداء ورودی بندر چابهار تا نقاط خروجی مرزهای شمالی کشور ترسیم میکند. این محور در طول 1840کیلومتری خود 4 استان شرقی کشور را درنوردیده است - صنعت حمل و نقل،. - 275 :1387
توسعه محور شرق و نقش آن در پایداری امنیت منطقه
محور شرق از بندر چابهار در استان سیستان و بلوچستان آغاز شده و بعد از عبور از شهرهای نیکشهر، ایرانشهر، خاش، زاهدان، نهبندان، بیرجند، گناباد، تربتحیدریه و مشهد، از یک طرف به سرخس و ازطرفِ دیگر، به نقاط مرزی لطف آباد و باجگیران در استان خراسان رضوی منتهی میشود . خروجیهای این محور به نقاط مرزی میلک و دوغارون نیز جزء این محور محسوب میشوند. شبکه راههای ارتباطی مؤلفه اساسی و یکی از ارکان اصلی ترانزیت است - ستاریفر و همکاران، . - 153 :1388 ازجمله مهمترین اهداف مترتب بر طرح توسعه محور شرق میتوان به افزایش نقش و سهم کشور در ترانزیت کالا، حمل و نقل بینالمللی، تقویت پیوندهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی با کشورهای همجوارشرق و شمال شرقی، ارتقای سطح متوسط درآمد و شاخصهای توسعه در نواحی شرق کشور، کاهش فعالیتهای غیررسمی اقتصادی و جلوگیری از قاچاق کالا و مواد مخدر، افزایش سهم چابهار در بازرگانی داخلی و خارجی و ترانزیت کالا اشاره نمود - زی وی، . - 55 :1387
محور شرق نسبت به سایر محورهای داخلی و خارجی، دارای چندین مزیت نسبی است که مناسبتر بودن این محور برای ارتباط نیمهغربی افغانستان، ترکمنستان و تا حدودی ازبکستان و نیمه غربی قزاقستان - ازطریقِ ترکمنستان - با آبهای آزاد جهان، وضعیت نسبتاً مناسب شبکه بزرگراهیِ ایران، تسهیلات رفاهی و خدمات پشتیبانی موجود در محور، وجود امنیت نسبی در طول مسیر و غیره، ازجمله آنهاست. در حال حاضر از معضلات مناطق شرق کشور، پراکندگی شدید و کمبود جمعیت و فاصله زیاد نقاط شهری و روستایی بهدلیلِ وسعت زیاد استانها و تعداد کم آنهاست و این برنامهریزی نیمه شرق کشور را برای دولت و بخش خصوصی بسیار پرهزینه و غیراقتصادی کرده است. ایجاد ارتباط در نیمه شرق از یکسو با کشورهای آسیای میانه و تازهاستقلالیافته شوروی و ازطرفی با کشورهای افغانستان و پاکستان و اتصال آبهای آزاد به بندر آزاد چابهار میتواند نیمه شرقی کشور را در یک مناسبات جدید سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی ازنظرِ روابط خارجی با پایتخت قرار دهد.
این امر منطقه و نیمی از کشور را میتواند از فقر محرومیت و خطر بالقوه نجات دهد و برنامهریزان کشور باید آن را مورد توجه قرار دهند. موقعیت استراتژیک تنگه هرمز و خطر عدم امکان ترددهای تجاری این تنگه، در کوران بحرانهای بینالمللی، لزوم توسعه دیگر بنادر همسایه با دریای عمان را نمایان میکند. در این میان، بندر چابهار، که بهعنوانِ دروازه ورودی محور ترانزیتی شرق به آبهای آزاد دریای عمان و اقیانوس هند منتهی میشود، از اهمیت استراتژیک و ویژهای برخورداراست. یکی دیگر از تبعات سودمند توسعه محور شرق بهلحاظِ امنیت این است که ارتباط مستمر و تقویت فرایند ترانزیت، درحقیقت ایجاد پیوند پایدار، بین منافع بلوچ و سیستانی و همسو، همساز و همپیوندکردن منافع شمال شیعهنشین و جنوب سنینشین استان سیستان و بلوچستان در روند پویا و مکمل خواهد بود. بسط امنیت و همزیستی مسالمتآمیز دراستان مزبور و اصولاً در کل محدوده محور شرق، همگرایی و دلبستگی نسبت به ایران را بهصورتِ اصولی و درعینحال پایدار تضمین میکند - ستاریفر و همکاران، . - 153 :1388
