بخشی از مقاله
مناسب سازي مسکن و شهر براي افراد داراي ناتواني هاي جسمي - حرکتي (نمونۀ موردي : منطقۀ ٨ شهر تهران )
چکيده : هدف اين نوشتار، ارائه اصول و مباني طراحي فراگير در فضاهاي مسکوني و محيط هاي بلافصل آن است تا شرايط مناسب محيطي براي فعاليت افراد داراي ناتواني هاي جسمي - حرکتي ، پيش بيني و اجرا گردد. ضرورت اين امر از آنجا ناشي مي شود که ناتوانايي هاي حرکتي براي بخش بزرگي از جمعیت ، محدودیت ايجاد مي کند.
محدوديت هاي حاصل از ناتوانايي ها، نبايد به عنوان مانعي در مقابل دستيابي آنها به فضاهاي موردنظرشان تلقي گردد؛ بلکه آنها بايد بتوانند با حداکثر استقلال ممکن ، رها از محدوديت ها و به دور از فشار قيودي که افراد عادي اجتماع از آن فارغ هستند، زندگي کنند. مناسب سازي فضاها براي افراد داراي محدوديت هاي حرکتي ، نمود تأمين عدالت و ايمني اجتماعي در دسترسي هاست که علاوه بر ايجاد امني...ت جاني و بهداشتي اثرات رواني فوق - العاده اي به همراه خواهد داشت . در روش تحقيق اين پژوهش ، ابتدا مرور منابع ، سوابق موضوع و تحقيقات مشابه به صورت کتابخانه اي انجام و سپس بر اساس تکنيک تحليل محتوا، اصول کلي طراحي فراگير تعريف و تبيين - شد. به منظور بررسي وضع موجود فضاهاي مسکوني و محيط هاي بلافصل آن ، روش تحقيق ميداني مورد استفاده قرار گرفت . در اين بررسي ميداني ، مشکلات ، محدوديت ها و خواسته هاي افراد از طريق برداشت هاي محلي و مشاهده وضع موجود، شناسايي شدند و در همين راستا پرسشنامه هايي در بين تعدادي از افراد ساکن در منطقه
۸ شهر تهران توزيع گرديد. در اين پژوهش سعي بر اين شد که علاوه بر افراد عادي ، افراد با توانايي حرکتي محدود يا فاقد اين توانايي ، معلولين حسي و افرادي با معلوليت هاي ديگر نيز مدنظر قرار گيرد. پس از انجام مطالعات ميداني ، به بررسي و تجزيه و تحليل خصوصيات کالبدي فضاهاي مورد مطالعه پرداخته شد و بر اساس نتايج بدست آمده در زمينه محدوديات حرکتي افراد داراي نيازهاي ويژه و پي بردن به تنوع مسائل و مشکلات و نارسايي هاي موجود، راه حل هايي به منظور فراگير نمودن اين فضاها براي حرکت آزاد و مستقل ارائه گرديد.
واژه هاي کليدي : فضاي مسکوني ، محيط هاي بلافصل ، طراحي فراگير، دسترسي
۱. مقدمه
در تحقيقات اخير آگاهي جامع تري از الگوهاي رفتاري و نيازهاي شناختي افراد جامعه حاصل شده است . تأمين عدالت و رعايت حقوق تمام افراد جامعه در اين نگرش ها مورد تأکيد قرار گرفته است و اينکه همة افراد در هر سن (کودکان ، سالمندان و ...)، هر نژادي ، هر قومي و با هر اندازه توانايي (افراد داراي ناتواني حرکتي ، افراد نابينا يا داراي بينايي ضعيف ، افراد ناشنوا و ...) بايد بتوانند به طور عادلانه در اجتماع حضور پيدا کنند و هيچ قشري مورد تبعيض و محروميت قرار نگيرد. اين بررسي ها نشان داده است که فعاليت - هاي انسان معلول نيازهاي اوست و فضاهاي شهري بايد به گونه اي طراحي شوند که پاسخگوي نيازهاي متنوع گروه هاي مختلف اجتماعي در همه رده هاي سني باشند. ادموندبيکن از شهرسازان و معماران معاصر مي نويسد يکي از هدف هاي اصلي معماري ، تعالي بخشيدن به واقعة زيستن است . بنابراين معماري بايد فضاهايي متمايز براي فعاليت هاي متفاوت فراهم آورد و آنها را به نحوي به هم پيوند دهد که محتوي عاطفي آن ، کنش و حيات آدمي در آن فضاها را تقويت کند. همان گونه که فرد مي تواند به فرد ديگري تعلق خاطر پيدا کند، به محيط نيز مي تواند وابستگي عاطفي داشته باشد. مشاهدات فضاهاي خلق شده در بسياري کشورها نشان داده است که توجه به کالبد و شکل ها بدون توجه به محتوي عملکرد موردنظر، افراد ذينفع و نحوة تعامل هاي اجتماعي در آنها و از همه مهم تر نيازهاي انساني ، لزوما فضاي مطلوبي ايجاد نمي کند.
روانشناسي به نام پروشانسکي مي نويسد: در طراحي و ارزيابي فضاهاي شهري (محيط مصنوع ) نيازهاي اوليه افراد مورد توجه انديشمندان است . [۵]
جان لنگ -محقق برنامه ريزي و طراحي محيطي - تأکيد مي کند که بدون توجه به نيازهاي استفاده کنندگان ، فضا مي تواند حتي صدمات زياد فيزيولوژيکي و رواني به انسان وارد کند. [۱]
نيومن از محققان طراحي مجتمع هاي سکونتي شهري نيز معتقد است طراحي بر اساس نيازهاي استفاده کننده نوعي عملکردگرايي است که ويژگي اصلي جريان نوگرايي در معماري و شهرسازي بوده است .
در حالي که گروهي از منتقدين جنبش نوگرايي در معماري و شهرسازي از آن به عملکردگرايي مفرط تعبير کرده اند، در نگرش - هاي نوين منتقدين ، اين تفکر شکل گرفته است که طراحي نوگرا به اندازة کافي عملکردگرا نيست . [۶] اين منتقدين عقيده دارند که به دليل تعريف ناقص نوگرايان از انسان و نحوة زندگي او، نظرية عملکردگرايي آنها بسيار ناقص است . به عنوان نمونه در اين رابطه لوکوربوزيه ، براي تمامي انسان ها اورگانيسم واحدي قائل مي شود که يک نوع عملکرد دارند و لذا داراي نيازهاي مشابه هستند.
تفاوت هاي اجتماعي به لحاظ سن افراد و طبقات اجتماعي استانداردهايي را تشکيل مي دهند، عملکرد و نيازها نيز فرآورده هاي استانداردي را ايجاد مي کنند. لذا پيشنهاد لوکوربوزيه آن است که يک نوع ساختمان براي تمام ملت ها و تمام اقليم ها ايجاد شود. از اين گفتار پيداست که همفکران لوکوربوزيه معتقدند همة انسان ها داراي نيازهاي مشابه هستند. بديهي است آنان نه تنها قادر به تشخيص تمامي نيازهاي انساني نبودند، بلکه تفاوت هاي فرهنگي و ويژگي متفاوت افراد را نيز نتوانستند تشخيص دهند. در اينکه برخي نيازهاي انسان ها مي تواند مشترک باشد شکي نيست ، اما نمي توان از نيازهاي خاص افراد جامعه و گروههاي متفاوتي نظير کودکان و سالمندان صرف نظر کرد. چه بسا کم توجهي به همين نيازها بتواند ارزش فضايي را تنزل داده و آن را بلا استفاده کند. از آنچه گذشت مي توان نتيجه گرفت که بسياري از متفکرين و انديشمندان به اصل توجه به نيازهاي استفاده کنندگان در گروه ها و طبقه هاي متفاوت اجتماعي اذعان دارند، اگر چه همواره چگونگي تأمين اين نيازها محل اختلاف نظر بوده است .
در اين پژوهش نيز به خاطر گستردگي ناتوانايي هاي جسمي ، هدف اين است تا علاوه بر افراد عادي ، نيازهاي افراد داراي ناتوانايي هاي جسمي - حرکتي نيز در طراحي فضاهاي مسکوني و محيط هاي بلافصل آن (فضاهاي عمومي ، همسايگي ها، شبکه معابر و ... ) مدنظر قرار گيرد.
٢. فراگيري و افراد استفاده کننده از فضا
"طراحي فراگير"،۱ آن نوع طراحي است که در آن نيازهاي همه استفاده کنندگان در نظر گرفته شود. طراحي فراگير بر طراحي بي مانع استوار است ، يعني ايجاد فضاهايي که قابل دسترسي براي همه باشد، در هر سن و هر اندازه توانايي . امروزه امکان دسترسي براي همه به عنوان يک ضرورت اساسي شناخته شده است و براي تحقق بخشيدن به اين امر تلاش هايي در سراسر جهان صورت مي - گيرد. [۷]
با وجود علاقه اي که برخي نهادهاي دولتي به "دسترسي " و "قابل زندگي بودن " فضاها نشان مي دهند؛ تاکنون در کشور ما طراحي که نيازهاي اکثريت افراد را برآورده نمايد جا نيفتاده است . در اغلب موارد، دسترسي فاکتوري براي آزمون طرح به شمار مي آيد و نه بخشي از پروژة طراحي محيط ؛ متأس...فانه به مسالة دسترسي در حين طراحي و انتخاب روش طراحي انديشيده نمي شود. به همين دليل جا دارد که روش برخورد مناسب با مسالة دسترسي پذيري که در سطح بين المللي به عنوان -Inclusive Design شناخته مي شود تبيين گردد. هدف اصلي اين نظريه عبارت است از: "تلاش براي تأمين نيازهاي اکثريت استفاده کنندگان ". [۸] و [۹] طراحي فراگير ۷ اصل کليدي دارد که عبارتند از:
اصل اول - استفاده ساده و حسي : فهم کاربرد طراحي با ناديده گرفتن تجربه ، دانش ، مهارت هاي تکلم يا ميزان تمرکز حواس استفاده کننده ، آسان است .
اصل دوم - کاربرد عادلانه : طراحي براي افراد داراي توانائي هاي گوناگون ، مفيد و قابل عرضه است و هيچ گروهي از استفاده - کنندگان را محروم نمي سازد.
اصل سوم - اطلاعات قابل درک : طراحي اطلاعات ضروري را بدون در نظر گرفتن شرايط يا توانائي هاي حسي محدود استفاده - کننده ، به طور مؤثر به وي منتقل مي نمايد.
اصل چهارم - در نظر گرفتن حد مچاز براي خطا: طراحي ، خطرات و نتايج مضر خستگي تصادفي يا غيرعمدي را به حداقل مي رساند.
اصل پنچم - انعطاف پذيري در هنگام عملکرد: طراحي با طيف گسترده اي از ترجيحات و توانائي هاي افراد مطابقت مي - نمايد.
اصل ششم - تلاش فيزيکي حداقل : طراحي مي تواند به طور مؤثر و راحت با حداقل خستگي مورد استفاده قرار گيرد.
اصل هفتم - اندازه و مساحت براي دسترسي و عملکرد:
اندازه و مساحت مناسب فضاها براي ورود، دسترسي ، به کارگيري و استفادة آن ، صرف نظر از اندازه جسماني ، وضعيت و طرز استقرار يا تحرک استفاده کننده ، تأمين مي شود. [۱۰]
بنابراين در طراحي فراگير، علاوه بر افراد متوسط بايد به فکر کساني هم بود که داراي ناتوانايي هاي حرکتي هستند. هر فردي ، در مرحله اي از زندگي ، با ناتواني هاي جسمي (معلوليت ) روبرو مي شود. بنا به تعريف سازمان جهاني بهداشت ۲، معلوليت به هر نوع محدوديت يا فقدان توانايي اطلاق مي گردد که فعاليت فرد را براي انجام امري به روشي که افراد عادي انجام مي دهند، محدود سازد يا دامنة فعاليت وي را از حالت طبيعي خارج نمايد.
ناتواني هاي جسمي معمولا به دو دسته تقسيم مي شود: حسي (بينايي ، شنوايي و ...) و حرکتي . ولي در يک طبقه بندي جامع تر و مفصل تر مي توان معلوليت ها را اين گونه برشمرد:
١) افرادي که از تچهيزات کمکي استفاده مي کنند:
در شديدترين ناتواني ها، افراد معلول از وسايل کمک حرکتي استفاده مي کنند که اين تجهيزات شامل ويلچر۱ (صندلي چرخدار)، عصا۲، چوب زير بغل ۳ و واکر۴ مي باشد.
١. استفاده کنندگان ويلچر:
• افراد مبتلا به ناتواني هايي مانند فلج (فلج دو پا، فلج چهار دست و پا و فلج کامل نيمه بدن )
• قطع عضو
• از دست دادن کنترل بر حرکات و دستگاه عصبي
٢. استفاده کنندگان عصا، چوب زير بغل و واکر:
• افراد نابينا يا با بينايي ضعيف
• ضايعات ناشي از تصادف يا عمل جراحي
• فقدان هماهنگي جسماني و فيزيکي
٢) افراد مسن و سالخورده : پيري يعني ((کاهش نيروي جسماني - ذهني به تناسب افزايش سن )). سالمندان را مي توان در
چند گروه تقسيم نمود:
سالمنداني که مي توانند فکر کنند ولي قواي جسمي خود را از دست داده اند.
سالمنداني که قواي جسمي و رواني خود را توأمان از دست داده اند.
سالمنداني که از جسم و فکر فعالي برخوردارند. [۲]
٣) افراد با توانايي هاي حرکتي محدود (راه روندگي محدود):
خانم هاي باردار، افرادي که کالسکة بچه حمل مي کنند و افراد حامل بار سنگين يا طاقت فرسا.
۴) افراد ناشنوا يا با شنوايي ضعيف
٥) اطفال با معلوليت هاي موقتي
٦) افرادي که داراي معلوليت هاي آشکار نيستند، ولي با اين حال معلوليت به حساب مي آيد. به عنوان مثال مي توان درد مزمن ، علائم خستگي شديد، صرع و بيهوشي و حساسيت هاي محيطي يا شيميايي را نام برد.
٣. جامعه آماري پژوهش
براي بررسي وضع موجود فضاهاي مسکوني و محيط هاي بلافصل آن ، و همچنين شناسايي مشکلات ، محدوديت ها و خواسته هاي افراد منطقه ، روش تحقيق ميداني مورد استفاده قرار گرفت . اين مطالعه توصيفي - تحليلي بر روي ۷۴ نفر از افراد ساکن در منطقة نارمک تهران (منطقه ۸ شهر تهران ) انجام گرديد.(شکل ۱)
در اين پژوهش سعي بر اين شد که طيف گسترده اي از افراد مدنظر قرار گيرد. طيفي که علاوه بر افراد عادي ، افراد با توانايي حرکتي محدود يا فاقد توانايي ، معلولين حسي (نابينايان ، کم بينايان ، ناشنوايان و کم شنوايان ) و افرادي با معلوليت هاي ديگر را نيز در بر مي گيرد.
