بخشی از مقاله
چکیده
عوامل طبیعی همواره در مکان گزینی و گسترش فیزیکی شهرها تأثیرات بسزایی داشته اند. این عوامل همواره بر کالبد و چشم انداز فضایی شهر تأثیر گذاشته و گاهی سبب بوجود آمدن تنگناهاي طبیعی براي گسترش فیزیکی شهر بوده اند. هدف اصلی این پژوهش، شناخت تنگناهاي طبیعی توسعه فیزیکی شهر مهاباد و تاثیرات آنها بر توسعه آتی شهر می باشد.
روش پژوهش توصیفی – تحلیلی می باشد و براي نیل به این هدف از نقشه هاي توپوگرافی، زمین شناسی، توسعه فیزیکی، منابع کتابخانه اي و تحقیقات میدانی بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که در شهر مهاباد فرآیندهاي مربوط به توپوگرافی و ارتفاعات و گسل هاي شهر مهم ترین تنگناهاي موجود بوده است.
همچنین از لحاظ تنگناهاي طبیعی، شهر از سه جهت جغرافیایی غرب، جنوب و شرق داراي محدودیت هایی می باشد و توسعه فیزیکی شهر تنها از جهت شمال محدودیت ندارد و در حال حاضر به طور نسبی مناسب ترین جهت براي توسعه شهر می باشد؛ که البته در این جهت نیز توسعه فیزیکی باید بر سطوح کشاورزي و باغ هاي اطراف شهر صورت پذیرد.
-1 مقدمه
سرآغاز شناخت جغرافیایی شهر ارزیابی موقعیتی است که شهر در محدوده جغرافیاي محلی و ناحیه اي می تواند داشته باشد. در مطالعه شهر توجه به مکان ابتدایی آن و سایر مکان هایی که بعدها انتخاب کرده اند و می کنند الزامی است چرا که توپوگرافی شهر و شکل مکان یابی جغرافیایی آن در تعیین مسیر و آهنگ توسعه شهر اثر بارزي دارد [ 1 ] .اصولاً توسعه فیزیکی شهرها در محیط طبیعی صورت می گیرد و در اصل محیط طبیعی بستر شهرها و توسعه فیزیکی آنها می باشند؛ بنابراین شناسایی دقیق محیط طبیعی و عوامل تشکیل دهنده آن و عناصري که در ایجاد تحول محیط نقش دارند، داراي اهمیت فراوانی در توسعه فضایی شهري می باشند.
در یک دوره در مناسبات انسان و محیط، محیط بر همه زوایاي زندگی انسان تسلط دارد که نمونه روشن آن سکونتگاههاي نئولیتیک است. در دوره نئولیتیک، انسان در محیط و سکونتگاه خویش، میان مرگ و زندگی ادامه حیات می داد و قادر به جلوگیري از حوادث و بلایاي محیطی نبود. ناگزیر، محدودیتهاي طبیعی را می پذیرفت. در همان حال بین انسان و محیط، تعادل و توازن نسبی برقرار بود و تخریب محیط به دست انسان صورت نمی گرفت؛ اما در دوره ما انسان با برنامه ریزي یا بدون آن به تاراج و تخریب محیط می پردازد و تعادلهاي اکولوژیک را بر هم می زند
رابطه و وابستگی فعالیت هاي انسانی با مکانی که این فعالیت ها در قلمرو آن ظاهر می شود و هماهنگی ها و ناهماهنگی هاي طبیعی که در نواحی مختلف وجود دارد، بسیار مهم و قابل توجه می باشد. شرایط طبیعی، همواره عامل پیشرفت یا جهت دهنده جهت توسعه شهر بوده است. شهرهاي ما در گذشته از نظر توجه به محدودیت هاي اکولوژیکی محل مانند آب، توسعه سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مصالح بومی، استفاده از آب، توسعه سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مصالح بومی، استفاده از آب جهت تلطیف هوا، ایجاد باغها و باغچه ها در فضاي عمومی و اطراف شهرها نمونه هاي خوبی بوده اند.
لیکن امروز شهرسازي ما به تبع الگوي کلاسیک توسعه که نسبت به خصوصیات بومی بی اعتناست، شرایط ناپایداري در شهرها پدید آورده است .منابع متعددي از سال 1960 به بعد در دسترس می باشد، توسعه شهرها را از دیدگاههاي آسیب پذیر و کم توان نشان داده اند
از عوامل طبیعی که در توسعه شهرها دخیل می باشند می توان به توپوگرافی و عوامل ژئومورفولوژیکی - ارتفاع و شیب - ، عوامل اقلیمی - دما، باد، آب و هوا و..... - ، خاك و منابع تامین آب اشاره کرد. ابعاد طبیعی، اجتماعی و اقتصادي از عومل اصلی توسعه فیزیکی شهرها می باشند که در این بین بعد طبیعی یکی از عوامل اساسی بشمار می رود. بنابراین شناخت دقیق تنگناهاي طبیعی موجود در راه توسعه فیزیکی شهرها از ضروریات اصلی برنامه ریزان و مدیران شهري می باشد.
-1-1 طرح مسأله
توسعه و عمران در مناطق مختلف شهري، روستایی و صنعتی که در بستر طبیعی قرار دارند همواره نیازمند مطالعه دقیق در ویژگی هاي طبیعی آنهاست. در این خصوص، بررسی هاي ژئومورفولوژي به تنهایی بسیاري از مسائل و تنگناهاي طبیعی موجود در راه توسعه را آشکار می سازد. این موضوع ناشی از روش شناسی نگرش سیستمی است که در مطالعات ژئومورفولوژي مناطق جغرافیایی استفاده می شود .[ 5 ] بررسی مشکلات مربوط به انتخاب مکان مناسب براي توسعه ي شهرها، چگونگی استقرار سکونتگاهها در محدوده ي شهرها و اثرات توسعه شهر روي لندفرم ها و زمین هاي اطراف و نظایر این ها، موضوع هاي مورد مطالعه ژئومورفولوژي شهري هستند.
بستر مکانی بوجود آمدن شهرها باهم متفاوت می باشد و این بسترها بسته به آنکه در کدام سطوح توپوگرافیکی قرار می گیرند سیماي متفاوتی را براي شهرها بوجود می آورند. در ابتدا ارتفاعات و تپه ها در حاشیه شهرها قرار دارند، اما به مرور زمان که شهرها توسعه فیزیکی بیشتري پیدا می کنند، و به تدریج تا جایی که شیب دامنه ها اجازه دهد به زیر ساخت و ساز شهري می روند و به اشغال شهرها درمی آیند و چنانچه اشغال این اراضی بدون مطالعه و برنامه قبلی باشد، مشکلات زیادي را براي ساکنان و دولت ایجاد خواهد کرد
می توان گفت؛ گرچه مناطق شهري چهار درصد خشکی هاي زمین را تشکیل می دهند ولی توسعه نامنظم شهري می تواند سبب تغییرات گسترده اي در شرایط محیطی کاربري هاي دیگر شود. توسعه نامنظم شهري اثرات مخربی بر شهرها و محیط اطراف آنها می گذارد، که از جمله می توان به ناهمگونی چشم اندازهاي طبیعی و از دست رفتن زمین هاي کشاورزي اشاره کرد. علی رغم اینکه یافته هاي علمی اثبات کرده اند که این الگو براي توسعه شهري موثر نیست اما همچنان الگوي غالب توسعه شهري است
در مطالعات شهري که در گذشته انجام می گرفته است، محیط طبیعی استقرار شهر و ویژگی هاي ژئومورفولوژیکی شهري چندان مورد توجه قرار نمی گرفت که می توان توسعه شهري در مهاباد نیز بر اساس این الگوها انجام شده است.
شهر مهاباد همانند اکثر شهرها براي توسعه فیزیکی خود با مسائل و مشکلاتی روبرو شده است. این شهر تا پایان دوره اول خود تا سال 1340 شمسی - شهرنشینی بطئی - ، روند رشد منطقی را سپري کرده است. با شروع دوره دوم بعد از 1340 - شهرنشینی سریع - ، با تاثیرپذیري از انجام اصلاحات اراضی و روند مهاجرت هاي روستایی، رشد اقتصادي اوایل دهه 50، بالا رفتن قیمت نفت و سرازیر شدن پول نفت به شهرها و تحولات بعد از انقلاب باعث شد که رشد شتابان و ناموزونی را پشت سر بگذارد.
در نتیجه این تحولات سریع و بدون برنامه و شرایط موجود محیطی و طبیعی موجود در بستر شهر، مهاباد هم اکنون با تنگناها و موانع متعدد طبیعی و انسانی در توسعه فیزیکی روبرو شده است که بی توجهی به آن منشأ بسیاري از مسائل و مشکلات خواهد بود که در آینده می تواند ضربه جبران ناپذیري براي شهروندان بوجود آورد. و اما سوالاتی که در این پژوهش مطرح می شود عبارتند از : -1کدامیک از عناصر طبیعی نقش بیشتري در توسعه فضایی و فیزیکی شهر مهاباد دارد؟ -2 آیا الگوي توسعه فیزیکی شهر مهاباد با شرایط طبیعی انطباق دارد؟
-2روش تحقیق
در پژوهش حاضر با توجه به اینکه هدف شناخت تنگناهاي طبیعی شهر مهاباد و تاثیر آنها بر توسعه فیزیکی شهر می باشد روش تحقیق توصیفی - تحلیلی می باشد که روش گردآوري اطلاعات مبتنی بر مطالعات کتابخانه اي - میدانی و داده هاي فضایی محدوده مورد مطالعه می باشد. در مشاهده میدانی براي صحت داده هاي موجود، از منطقه بازدید شده است و نتایج بدست آمده با توجه به وضع موجود و اطلاعات موجود در طرح هاي جامع و تفصیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. اطلاعات اسنادي موجود علاوه بر طرح جامع شهري، اطلاعات موجود در آرشیو شهرداري را نیز شامل می شوند. در پایان با طراحی نقشه هاي GIS تنگناهاي طبیعی را که در توسعه فیزیکی شهر مهاباد نقش داشته اند مشخص کرده ایم.
-3محدوده مورد مطالعه
شهر مهاباد مرکز شهرستان مهاباد یکی از شهرهاي استان آذربایجان غربی است. این شهر در موقعیت جغرافیایی 45 درجه و 43 دقیقه و 3 ثانیه طول شرقی و 36 درجه و 46 دقیقه و 3 ثانیه عرض شمالی قرار دارد - نقشه . - 1 ارتفاع شهر از سطح دریاي آزاد 1385 متر است و تپه ماهورهاي مرتفع و پرفراز و نشیب از جوانب مختلف مهاباد را درمیان خود گرفته اند و شهر همانند یک موجود زنده به سختی در مناطق نسبتا کم ارتفاع و تپه ماهوري فضاي حیاتی خود را پیدا نموده و از جوانب مختلف توسعه یافته است [ 9 ] تعداد جمعیت این شهر بر اساس آمار سال 1390 برابر 148230 نفر می باشد
شکل :1 نقشه محدوده مورد مطالعه، شهر مهاباد
-4مبانی نظري
شهر از دو عنصر اصلی و بنیادي انسان و محیط به وجود آمده است که این دو عنصر در ساخت شهر بصورت همزمان عمل می کنند و فضایی را بوجود می آورند که نیازمند مطالعه دقیق و موشکافانه می باشد. بدون شک بستر و محیط طبیعی پایه و اساس اصلی براي توسعه فیزیکی یک شهر می باشد و شناخت آن می تواند شهر را از خطر نابودي و حوادث دلخراش طبیعی که سالانه جان هزاران انسان شهري را در سراسر جهان می گیرد نجات دهد. توسعه فیزیکی متوازن و متعادل و ایجاد محیطی بهتر و مساعدتر بدون شناخت ویژگی هاي بستر طبیعی شهر و تنگناهاي طبیعی آن میسر نیست. مطالعات ویژگی هاي محیط طبیعی شهر به عهده متخصصان جغرافیاي طبیعی است که شامل موارد زیر است:
-1 ویژگی هاي آب و هوایی محدوده شهري و رابطه آن با توسعه شهري و تراکم جمعیتی
