بخشی از مقاله
چکیده
با کنکاشی در تاریخ شهرسازی و معماری ایران، شهرسازی و معماری دوران صفویه را مرور می کنیم و مشخصه و ویژگی های شهرها و معماری بناهای آن دوره را بررسی کرده و به طور کامل معماری مساجد و گرمابه های این دوره که از بناهای شاخص و از مشخصه های شهر های عصر صفویه است را تشریح می کنیم. سپس بناهای به جا مانده از دوران صفوی شهر مهاباد را مشخص کرده و ویژگی های معماری هر یک را مورد بررسی قرار می دهیم. روش تحقیق در این نوشتار مبتنی بر رویکرد تحلیل تاریخی است. همچنین روش گردآوری اطلاعات نیز بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مطالعات میدانی باستان شناختی استوار است. شهرسازی و معماری ایران خصوصاً شهر مهاباد از شهرسازی و معماری عصر صفویه بهره برده و حکمرانان وقت دولت صفوی در منطقه توجه خاصی به این شهر داشته و همواره برای گسترش و توسعه این شهر تلاش کرده اند.
-1 مقدمه
پس از فروپاشی حکومت ایلخانی، قلمرو ایرانی ایشان در اختیار وسلّطت حکومت های محلی مستقل قرار گرفت. زمانی که شاه اسماعیل بنیانگذار سلسله صفویه برای کسب قدرت به پا خاست، چنین قدرتمتکثرّی در ایران پراکنده و حاکم بود - نوایی و غفاری فرد، 1381 ، . - 31 بازخوانی تاریخ صفویان آشکار می سازد که علیرغم جنگهایمتعّدد داخلی و خارجی، این دوره را می توان از نظر سیاسی و اجتماعی، یکی از بهترین ادوار تاریخ دوره اسلامی ایران برشمرد. تشکیل حکومت مرکزی، نخستین و مهمترین ویژگی این دوران، در قیاس با ادوار گذشته است. ثبات و اقتدار حکومت، امنیت را برای مردم به همراه آورد و به تدریج، کسب وکار رونق یافت و وضع معیشتی مردم به سامان گشت.
دوره صفویه از ادوار درخشان فرهنگ، هنر و تمدن ایران اسلامی است به ویژه در مقطع پایتختی اصفهان که با حمایت شاهان صفوی وجود مختلف هنر معماری و حیات فکری و فرهنگی در این شهر به اوج خود رسید و دامنه تحولات آن نه تنها ایران بلکه تمامی کشور های همسایه در آن زمان درنوردید که تاثیرات آن تا به امروز نیز در زندگی ما مشهود است. - اسماعیلی ،1387، - 34 دوران صفویه درتاریخ معماری و شهرسازی ایران دوران طلایی به حساب می آید، که علاوه بر ایجاد شهرهای جدید، شهرهای متعددی به ویژه شهرهایی که از جنبه مذهبی و اقتصادی واجد اهمیت بودند،توسعه و گسترش می یابند.
-2 روش تحقیق
روش تحقیق در این نوشتار مبتنی بر رویکرد تحلیل تاریخی است. همچنین روش گردآوری اطلاعات نیز بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مطالعات میدانی باستان شناختی استوار است.
-3 تحولات شهرسازی و فضای شهر در دوران صفویه
-3-1 تغییر هسته های شهری
با تشکیل حکومت صفوی، هسته های گسترش شهری از ارسن های مذهبی - زیارتگاهی و آموزشی - وابسته به تصوف، به میدان ها و عملکردهای تجاری و خدماتی تغییر یافت. نمونه های آن را در شهرهای اصفهان ، قزوین و شیراز - دوره صفوی و زندیه - می توان فراوان یافت. همچنین شاهد رواج باغ مزارها و مقابر کوشکی در شیوه معماری اصفهانی به جای ارسن های زیارتگاهی شیوه معماری آذری هستیم . از نمونه های باغ مزارها می توان قدمگاه نیشابور، خواجه ربیع مشهد و باغ مصلی یزد را نام برد. از نمونه های ارسن های مذهبی جدید می توان به مسجد- مدرسه سید اصفهان اشاره کرد.
-2-3 مشارکت گروه های مردمی
با ظهور صفویه، مشارکت گروه های مردمی مانند بازرگانان، علما و سایر گروه های مردم در ساخت بناهای عمومی بیشتر شد.
-4 تحلیل عوامل مؤثر زمینه ای در تحولات شهر سازی این دوره
به واسطه ی حمله ی گسترده و فاجعه بار مغولان و در دوره های بعد، تیموریان و گسیختگی اجتماعی و سیاسی و اقتصادی، یکجا نشینی به شدت دچار افول شد . اما با گذشت زمان در شهر های متکی بر بازرگانی بین المللی مانند شهر تبریز و نیشابور به دلیل وسعت مناطق تحت سیطره مغولان که از کره در شرق تا شمال دریای سیاه و حلب در غرب، را شامل می شد و رشد بازرگانی در راه ابریشم و راه های دیگر را باعث شده بود، رونق مجدد شهرسازی را در این دسته از شهر ها شاهدیم . ساخت بازارهای شهری توسط حاکمان به دلیل دخالت روز افزون حاکمیت در امور بازرگانی و منافع فراوانی بود که از این راه به دست می آمد . اشراف نظامی در شراکت با بازرگانان به ثروت های هنگفتی می رسیدند.
در شهرسازی دوران صفویه که اوج شکوفایی آن در اصفهان به ظهور می رسد سه رابطه انسان با خدا، انسان با انسان، و انسان با محیط مورد توجه خاص قرار می گیرد.
-4-1 عوامل موثر در شهرسازی دوران صفویه
1. عامل جغرافیایی واقلیمی
2. عامل دفاعی ونظامی
3. عامل اقتصادی وتجاری
4. عامل دینی ومذهبی عامل سیلسی ،حکومتی واداری
5. عامل تشریفات وبرگذاری مراسم
-4-2 ویژگی ها یا اصول مشخصه های شهرسازی صفویه
1. توجه ویژه به محیط زیست و ایجاد فضای سبز و باغ: یکی از ویژگی های مهم شهرسازی ایرانی به خصوص در روزگار صفویه، پیوند بافت شهر و کالبد معماری آن با فضای سبز درون شهری است. شیوه ایجاد باغشهر در دوران صفویه به عنوان اساسی ترین الگوی شهرسازی مورد توجه شهرسازان قرار داشت. - ورجاوند،1375، - 590
2. توجه به رون و جهت شهری: از جنبه های مهم شهرسازی ایران به ویژه در عصر صفویه توجه رون و جهت شهری در مناطق مختلف است. رون از لحاظ آب وهوا، طرزتابش خورشید و جهت وزش باد مطبوع یا گردباد و طوفان و به ویژه بادهای موسمی و موذی اهمیت زیادی در شهرسازی دارد - پیرنیا 1371، - 299
3. توسعه و ساخت شهر ها براساس طرح جامع: در دوره صفویه بنای شهر های جدید و گسترش شهرهای قدیمی بر مبنای طرح جامعی که از قبل مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته بود صورت می گرفت. - ورجاوند،1374، - 576-577
4. توسعه و گسترش شهر های قدیمی با حفظ بافت های گذشته آن شهر: درعصر صفویه شهرها براساس طرح قبلی و نقشه جامع بنا می شدند و یا گسترش می یافتند. از مهمترین ویژگی های طرح جامع توسعه شهری ،عدم تخریب بافت های قدیمی شهر ها بود؛ درنتیجه بافت های قدیم وجدید بصورت مکمل و معین یکدیگر عمل میکردند و از یک ارتباط هماهنگ و انسجام ارگانیک و پایدار برخوردار بودند. - ورجاوند،1374، - 576-557
5. ایجاد میدانی وسیع درمرکز شهر ها مشتمل بر مهمترین فضاها و بناهای مورد نیاز شهری: از جمله ویژگی های معماری و شهرسازی صفویه به خصوص در عهدشاه عباس اول، استفاده از مقیاس عظیم و به ویژه میادین بزرگ بود. میادینی که مهمترین فضاها و بناهای مورد نیاز شهر را دربرداشت؛ از قبیل فضاهای مذهبی که تبلور تام وکامل آن درمساجد، مخصوصا مساجد جامع ظهورمی یابد، فضاهای اقتصادی و تجاری که در بازارها؛ قیصریه ها وکاروانسراها متبلور می شود و اماکن حکومتی که در کاخ ها و قصرها تجلی پیدا می کند و ما این ویژگی مهم شهرسازی صفویه را به روشنی در میدان نقش جهان اصفهان مشاهده می کنیم که به گفته دونالدویلبر - - هنوزازبزرگترین میدانهای عمومی جهان به شمارمی رود - - . - ویلبر،1348، - 103
6. ساخت و توسعه مسیرها، راهها و شبکه های ارتباطی: دردوره صفویه با توجه به اهمیت یافتن تجارت، به ویژه تجارت خارجی و نیز توسعه ایرانگردی و رفت وآمد جهانگردان و خارجیان در کشور راه ها و شبکه های ارتباطی گسترش زیادی می یابند. همچنین به منظور سرعت و حرکت بیشتر کاروان ها و حفظ آرامش در شهرها و راحتی و آسودگی خاطر شهروندان ایجاد راه های کمربندی در ورودی و خروجی بسیاری از شهرها، بخصوص شهرهایی که در مسیر راه های تجاری قراردارند، مورد توجه خاص قرار می گیرند. - ورجاوند،1374، - 577 روشن است با توسعه راهها و جاده های خارج شهری و خیابان ها و شبکه عبور و مرور درون شهری، بناهای مرتبط باآنها نیز ضرورتاً گسترش می یابند که از مهمترین آنها پلهای متعددی است که درآن روزگار در جای جای کشور ساخته شده و بسیاری از آنها همچنان درمناطق مختلف کشور باقی و مورد استفاده اند.
7. درونگرایی: دیگر اصل حاکم بر معماری و شهرسازی ایران درعصرصفویه، درونگرایی است. این ویژگی که ریشه در فرهنگ اسلامی و حتی فرهنگ پیش از اسلام ایران دارد، مبتنی بر سنت های زندگی اجتماعی ایرانیان و همچنین شرایط اقلیمی ایران است که محیط های سرپوشیده عمومی را ایجاب می کنند. خانه ها بهم متصل بودند، بطویکه بامها درپیوند با یکدیگر، یک سطح فوقانی و مرتبط برای زندگی بوده است، برخلاف شهرهای غربی که ساختمان ها دربلوک های مجزا از یکدیگر و جداشده به وسیله کوچه ها و خیابان ها ساخته می شوند.
