بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر به بررسی، تحلیل و ارزیابی کتاب درسی آموزش زبان فارسی با عنوان "آموزش کاربردی واژه های زبان فارسی" 1 بر مبنای مجموعه شاخصه های پرداخته است که شامل 30 حوزه برای بررسی و ارزیابی کمی و کیفی یک مجموعه آموزشی است. این مجموعه زیر نظر بنیاد سعدی تهیه و گرد آوری شده است و در این اثر مؤلفین کوشیده اند تا با استفاده از شیوه ها، دستاورد ها و روش های علمی جدید، آموزش واژه های زبان فارسی را به فارسی آموزان سهولت بخشند و از تکنیک ها و برنامه های محتوایی و ارتباطی در آموزش بهره جویند.
همان گونه که در مقدمه ی کتاب مورد نظر نیز اشاره شده است، واژه عنصر بنیادی در فهم هر زبانی است و اساسا زبان آموزی با واژه های زبان آغاز می شود و با ترکیب واژه ها و تشکیل گروه های نحوی، یادگیری جمله تدوام می یابد. بر همین اساس است که در بسیاری از برنامه های درسی، اعم از ساخت گرا یا ارتباطی، آموزش واژه از اهمیت اساسی و ویژه ای برخوردار است. و اگر مؤلفه های زبان را شامل دو گروه " مؤلفه های تکوینی3 و مؤلفه های تنوعی4 بدانیم؛ نحو و بخش قابل توجهی از صرف زبان، تابع فرایند تکوین هستند که آموزش آن ها دارای نوعی مرحله بندی نسبتأ بدون انعطاف و از پیش تعیین شده است.
اما واژه مؤلفه ای تنوعی است که آموزش آن بخشی از همه ی مراحل زبان آموزی را در برمی گیرد و دارای انعطاف است و این بدان معناست که زبان آموز واژه را متناسب با نیازهای خود یاد می گیرد و در هر رخداد ارتباطی، به واژه به عنوان عنصر اصلی ایجاد ارتباط نیاز دارد و از آن استفاده می کند بنابراین، اهمیت واژه باعث شده است که در چند دهه ی اخیر، روش های فراوانی برای آموزش آن ابداع شود که هر یک از این روش ها، دارای پشتوانه های علمی و تجربی خاص خود هستند.
در سیر تکوین برنامه های درسی نیز، معرفی "برنامه ی درسی مهارتی"5 که بر آموزش تخصصی مهارت ها تاکید می ورزد خود یک نقطه ی عطف در برنامه ی آموزشی است. لیکن تهیه و تدوین محتوای آموزشی در این حوزه، به تقویت دایره واژگان فارسی آموزان خارجی بر مبنای درسی مهارتی و در قالب شیوه های نوین آموزش این مؤلفه ی زبانی می پردازد. و مجموعه ی سه جلدی آموزش کاربردی واژه های زبان فارسی و عبارت های پرکاربرد فارسی، با عنوان آموزش کاربردی واژه به این مقوله ی پراهمیت پرداخته است.
به همین جهت و در این راستا، در این پژوهش سعی شده است تا بر مبنای منابع و دستاوردهای علمی معتبر، تحلیل کمی و کیفی این مجموعه ی آموزشی و چگونگی عملکرد آن در خصوص رویکرد آموزش واژگان زبان، مورد نظر و بررسی و تحلیل وارزیابی قرار گیرد تا گامی در جهت بهبود واصلاح منابع آموزشی زبان فارسی برداشته شود.
کلید واژه: تکنیک ها، بخش ها، پرسش ها، داده ها، شاخصه ها، ارزیابی و تجزیه و تحلیل
مقدمه
برای تحلیل و ارزیابی دقیق یک کتاب، توجه به پاره ای عوامل و شاخصه های دقیق سنجش، با توجه به رویکرد های مختلف آموزشی، کاری پر اهمیت و الزامی است و ارزیابی برای آنکه بتواند نتایج متقن، معتبر و قابل استناد داشته باشد، لازم است کاملأ روا، شفاف، جامع و بر مبنای رویکردی علمی باشد و از نظریه های برجسته ی علمی و نوین امروزی، که دستاورد محققین و صاحبنظران امر آموزشی و روان شناسان تربیتی و زبان شناسان بزرگ است بهره گیری به عمل آید. از این رو یک مجموعه شاخص ارزیابی شامل 30 حوزه برای بررسی یک مجموعه ی آموزش زبان، معرفی کرده است که می تواند مبنای خوبی برای ارزیابی مجموعه و کتب آموزشی باشد.
این شاخص ها، کل مجموعه ی آموزشی و نیز کتاب های آموزشی در هر مجموعه را می توانند ارزیابی کنند که ویژگی هایی از قبیل شکل و ظاهر بسته آموزشی، محتوا، تناسب با نیاز ها، فرهنگ و مانند آن را در نظر می گیرند.
هر کدام از این شاخص ها نیز دارای مؤلفه هایی هستند که در قالب پرسش ارائه می شوند و برای سهولت در امر ارزیابی و عملیاتی نمودن شاخص ها، این پرسش ها در سه دسته تفکیک شده اند که عبارتند از: - 1 ارزیابی دوقطبی، - 2 ارزیابی پیوستاری، - 3 ارزیابی توضیحی، که با همین رویکرد، کار تحلیل و بررسی کتاب حاضر، در پیش رو قرار می گیرد و در واقع ارزیاب در بررسی هر شاخص، مؤلفه های آن شاخص را در مجموعه ی آموزشی از سه منظر بررسی می کند و مشخص می کند که مؤلفه ای از این دست درمجموعه وجود دارد یا ندارد و یا دارای ویژگی هایی معین هست یا نه، که این پرسش ها در ارزیابی دوقطبی ارائه شده اند و پاسخ آن ها تنها با بله و خیر، مشخص می شود.
سپس به بررسی این که میزان یک مؤلفه در یک شاخص تا چه حد است پرداخته شده است که این دسته از پرسش ها در جدول ارزیابی پیوستاری ارائه شده اند و در نهایت در بخش ارزیابی توضیحی، وضعیت یک مؤلفه در یک شاخص توضیح داده می شود که بر اساس اطلاعات موجود و اطلاعات قبلی به صورت تحلیلی به آنها پاسخ داده می شود. لذا دستاورد کلی این پرسش ها جمع بندی کلی و ارائه ی نتایج تحلیل و بررسی کتاب خواهد بود.
بیان مسأله
در راستای تهیه ی کتاب آموزش کاربردی واژه، کلیه ی مجموعه های معتبر آموزش واژه، از لحاظ صوری - ساختاری و محتواییBمفهومی تجزیه تحلیل و چند قالب برای درس ها و تمرین ها طراحی شده است و سپس نقشه ی محتوایی و حوزه های واژگانی کاربردی و پربسامد، تدوین و بعد از آن اصول و فنون آموزش واژه، از منابع معتبر علمی استخراج و متناسب با ویژگی های زبان فارسی و نیاز های شناخته شده ی فارسی آموزان خارجی، تدوین گشته اند و در مرحله ی بعد، انواع تمرین های آموزشی، از منابع معتبر استخراج و از ساده به پیچیده درجه بندی شده اند که از جمله ی این تمرین ها، می توان به تمرین های تشخیصی تولیدی، تمرین های تولیدی تک کلمه ای، تمرین های تولیدی به صورت جمله و عبارت و تمرین های تولیدی با توجه به اطلاعات شخصی و تمرین های شنیداری اشاره نمود.
و در گام بعد، حوزه های واژگانی کاربردی و پر بسامد، بر پایه ی دو پژوهش علمی واژگان پایه ی زبان فارسی و واژگان پربسامد مطبوعاتی زبان فارسی، استخراج و واژه های هر یک از دروس بر مبنای آن ها مشخص شد. سپس نقشه ی محتوایی کتاب، مشتمل بر سه جلد پایه، میانی و پیشرفته طراحی شده است. که محتوای جلد اول، مشتمل بر 12 حوزه یکاربردی، در 60 درس فراهم آمده است و تمام درس ها در این مجموعه، عمدتأ دارای ساختار واحد و شامل بخش هایی همانند واژه ها دقت کنید و تمرین ها هستند. از مهمترین ویژگی های این مجموعه می توان به موارد زیر اشاره نمود: 1 آموزش، در قالب روش های علمی آموزش واژه در متن، و تاکید بر واژه های پربسامد هر حوزه ی واژگانی. - 2 تصویرگری مبتنی بر واقعت، به گونه ای که تصاویر واقعی و عینی هستند.
رو به روی هم قرار گرفتن صفحه ی درس و تمرین باعث شده است این کتاب به یک خودآموز خوش خوان تبدیل شود. - 4 ارائه ی پاسخ تمرین ها در پایان کتاب. تدوین لوح فشرده. معرفی علمی و با ظرافت تفاوت های فارسی گفتاری و فارسی نوشتاری است.
ویژگی های کلی کتاب
در ارتباط با ویژگی های کلی کتاب "آموزش کاربردی واژه" گفتنی است که این مجموعه کمک می کند تا فارسی آموز کاربرد واژه ها و عبارت های پر کاربرد را بیاموزد و در موقعیت های واقعی جامعه فارسی زبانان استفاده نماید . لوح فشرده صوتی نیز برای تمرین شنیداری در کنار هر جلد قرار دارد. لذا محوریت آموزش کتاب، در جلد اول - پایه - شامل پر کاربردترین واژه های فارسی برای فارسی زبانان سطح 1 و 2 در نظر گرفته شده و در جلد دوم - میانی - برای فارسی زبانان سطح 1 و 2 و در جلد سوم - پیشرفته - برای فارسی زبانان سطح 1 و 2 طراحی شده است.
حدود 1700 واژه و عبارت جدید به صورت خودآموز، آموزش داده می شود. هر درس کتاب، در دو صفحه است که صفحه ی سمت راست واژه های جدید را آموزش داده است و صفحه ی سمت چپ نیز تمرین هایی را برای آن در نظر گرفته است. برای خواندن درس ها نیز، رعایت ترتیب الزامی نیست و زبان آموزان می توانند بنا بر علاقه مندی به موضوع درس و یا نیاز به آن، در انتخاب درس اقدام نمایند . در این کتاب، در صفحات سمت راست کتاب، واژه های جدید معرفی شده اند و بخش های مختلف این صفحه با شماره از هم جدا شده اند.
تصویر های به کار رفته نیز مفهوم بعضی از واژه های جدید را نشان می دهند که در تسریع و سهولت آموزش بسیار موثر است. بیشتر درس ها، بخش "واژه ها" دارند که شامل واژه های جدیدی است که در متن یا جمله های درس به کار رفته اند و جمله ها، گفت و گو های کوتاه و متن ها، کاربرد واژه های جدید را نشان می دهند. گفت و گو ها نیز با زمینه ی رنگی آمده اند بنابراین می توان به تفاوت های فارسی گفتاری و نوشتاری در کتاب پی برد که این تفاوت ها در 60 درس کاملا توضیح داده شده است.
در حاشیه ی سمت راست صفحه، معمولأ سه بخش واژه ها، دقت کنید و نکته ای که با نشانه ی ذره بین مشخص شده است، دیده می شود. که این بخش ها، از بخش های اصلی و مهم درس ها هستند. معنا یا کاربرد بعضی از واژه های مهم نیز، در بخش دقت کنید توضیح داده شده است. فهرست بخش های دقت کنید نیز در آخر کتاب برای راهنمایی بیشتر، گنجانده شده است. در صفحه ی سمت چپ، برای واژ های جدید سمت راست، تمرین هایی طراحی شده است و تقریبأ در تمام درس ها تمرین های 1 تا 3 مثل هم هستند و در صورت یادگیری واژه های جدید زبان آموز به راحتی می تواند به تمرین های درس پاسخ دهد.
تمرین 4 درباره ی شما، تمرینی است درکتاب، که زبان آموز باید پاسخ های شخصی خود را با کمک واژه های جدید درس بنویسد و در تمرین 5 یعنی گوش کنید زبان آموز باید فایل های صوتی این تمرین را نیز گوش داده و به سؤالات مربوط به آن پاسخ دهد. بعضی از تمرین ها نیز به صورت فارسی گفتاری است. در اینجا هم مانند صفحه ی سمت راست، بخش هایی از کتاب که گفتاری هستند، مشخص شده اند. بعد از حل تمرین ها، زبان آموز می تواند پاسخ های درست سؤالات را در آخر کتاب ببیند و با عملکرد خود مقایسه نماید.
