بخشی از مقاله
چکیده
هنرهای مرتبط با معماری که امروزه به همه آنها تزیینات گفته می شود نقش بسیار مهم و سهم بسزایی در هویت بخش معماری ما دارند. اینکه این تزئینات چه هستند، چه نقشی دارند، نسبت آنها با معماری چیست از جمله سوالات مهمی است که در این زمینه مطرح است. هدف از انجام این پژوهش تعیین ارتباط بین آرایه های سنتی اعم از آینه کاری، آجرکاری و... و هم چنین شناسایی ارتباط هر یک از این آرایه ها در تزئینات دوره ی صفویه می باشد. به دلیل اهمیت هر یک از روشهای تزئینات در معماری اسلامی - دوره ی صفویه - حجم نمونه بر جامعه ی آماری منطبق است.
گردآوری مطالب این مقاله با استفاده از اسناد و مدارک موجود و با توجه به اینکه در تحقیق حاضر به رابطه متغیر تزئینات سنتی در دوره ی صفویه پرداخته شده است روش تحقیق از نوع تحلیلی- تفسیری می باشد. نتایج حاصل از این مطالعه بیان می کند که ارتباط مستقیم و تنگاتنگی میان آرایه های سنتی در معماری و آرایه ها در تزئینات دوره ی صفویه وجود دارد.
مقدمه
یکی از درخشانترین دوره های هنر ایرانی پس از اسلام دوره صفویه است. در سال 907 قمری شاه اسماعیل، سلسله صفوی را تأسیس کرد در این دوره مراکز و کانونهای صنعتی و هنری در ایران افزایش یافت، در ابتدای تأسیس این سلسله، تبریز پایتخت بود و به همین سبب این شهر مرکزی شد برای فعالیت های هنرمندانی مانند خطاطان، تذهیب کاران، نقاشان و صحافان و هم چنین هنرمندانی که در دیگر فنون و صنایع کار میکردند و هنرمندانی که در صنایع منسوجات و بافت پارچه به کار می پرداختند.
در اواخر قرن دهم هجری قمری، در زمان شاه عباس پایتخت از قزوین به اصفهان انتقال یافت با انتخاب پایتخت جدید، این شهر به عنوان یکی از درخشانترین شهرهای شرق گسترش پیدا کرد. بازارها، کاخها، مساجد، پلها در نقشه شهر گنجانیده شده بود. در این زمان همه بناهای مذهبی با تزئینات کاشی کاری آرایش شدند. بناهای مسجد شیخ لطف االله، سردر قیصریه و مسجد امام - شاه - در میدان نقش جهان با کاشی های معرق مزین شدند.
آجرهای مربع کاشی منقوش، معروف به آجرهای - هفت رنگ - در بناها به مقیاس گسترده مورد استفاده قرار گرفت . نقش و نگار کاشی ها و رنگهای آنها زینت خاصی به بناهای این دوره بخشیده است. نه تنها دیوارها، بلکه گنبدها، ایوان، طاق نماها، سردر ورودیها و مناره با کاشی و موزاییک آراسته شد ساخت سردرهای بزرگ با کاشیهای شفاف، و گچ بری مقرنس کاری در عصر صفویه پیشرفت بسیار داشت.
ترکیب سردر بزرگ و مناره های طرفین آن با صحن چهار ایوانی و ساختمانهای اطراف آن و قرار دادن گنبد به گونه ای که با همه ساختمان متناسب باشد. در معماری زمان صفوی به درجه کمال رسید. با توجه به امنیت ایران در این دوره بناهایی بزرگ و عالی مانند کاخهای عالی قاپو، چهل ستون، هشت بهشت وتالار اشرف در اصفهان و بقعه شاهزاده حسین، سردر عالی قاپو و چهلستون ساخته شدند. دیوارهای این کاخها از کاشی کاری خوش آب و رنگ پوشیده شده و میان مجموع آنها با نقوش نقاشان معروف آن دوره پیوند هست. سقفها و دیوارها نیزغالباً با منبت کاری تزئین میشدند.
به طور کلی قرن دهم و یازدهم قمری، به عنوان دوران شکوفایی هنرهای اسلامی ایران و اصفهان یکی از مهمترین و زیباترین شهرهای این دوره بوده است.
با نگرشی کلی به هنرهای این دوره باید پذیرفت که در دوره ی صفویه بار دیگر عصر نوین و درخشانی در هنر ایران طلوع کردو هنر بزرگ ایران، چنانکه برخی به نادرست تصور کردند، منحصربه دوره پیش از اسلام نیست بلکه در هر دوره هنری که در نوع خود زیبا و کامل بوده پدیدار شده است.
در آمدی بر شناخت هنرهای سنتی
در سراسر تاریخپُرفراز و نشیبو پُر از رویداد ایران و لبریز از پیروزی ها و ناکامی و در دوره های مختلف تاریخی، هنر روندی عمدتاً صعودی و تکاملی را پیموده و بزرگ ترین خصیصه و هدیه و دستاورد همیشگی هنرمندان ایران زمین به تاریخ بوده است. بحث در مورد هنر و رشته های گوناگون هنر ایرانی و اصالت های هنری نیازمند به آشنایی با هنرهای سنتی ایران است
هنرهای سنتی، هنرها و صنایع ظریفه ای هستند که در طول سده های متمادی و پی در پی با حفظ ریشه ها و سنت های اصیل رشد کرده و مراحل شکل گیری خود را گذرانده و می گذرانند. در این هنرها اعتقاد و بینش و به کار بستن سنت ها و فنون ویژه ی هنری و اجرایی، مراحل و روند آموزش، تعلیم و تعلم بین شاگرد و استاد، آماده سازی ابزار و سایل و مصالح کار و ساخت وپرداخت اثر هنری، جایگاه و ویژگی خاص به خود را دارد و لازمه ی این هنر هاست. هنرهای سنتی ایران در پیوند به اعتقاد و بینش و اندیشه، فرهنگ و آداب و رسوم و سنن، محیط زیست و زندگی مردم و آیین و روش دینی شکل گرفته اند
آثار موجود هنرهای سنتی ایران نشان می دهد که مردم این سرزمین در تمام ادوار تاریخی، همواره زندگی شان با ذوق و سلیقه و زیباپرستی همراه بوده است و کلیه ی وسایل مادی زندگی خود را از بزرگ و کوچک، جزئی و کلی، با تزیینات و زیبایی چشم گیر توأم بوده است. عشق به زیبایی و عبرت گرفتن در تمام ادوار تاریخی موضوع اساسی هنرهای سنتی ایران بوده است. هنرهای سنتی ایران از جمله معماری و متعلقات آن با زندگی پیوند ژرفی دارد و انواع هنرها نیز با یکدیگر پیوسته اند و هر هنری از هنر دیگر مشتق می باشد
و به طور کلی می توان بیان نمود که هنر به نوبه ی خود برای بیان مفاهیم و ارتباط بین انسان ها متضمن موضوعات متنوع و پیچیده ای است که اهم آن ها عبارت از نمادها - سمبل ها - ، کهن الگوها، نظریات و اشکال، اجزا و قوانین - آیین ها، رسوم و آداب - می باشند
به دیگر سخن نقوش و آرایه های تزیینی در فرهنگ و هنر ایرانی قبل و بعد از اسلام، جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارند. هر نقش فقط رنگ و شکل نیست، بلکه معنایی هم دارد و در حکم معنایی نادیدنی و باطنی ست. از آن جا که در قرون گذشته اصول و آین مقدس و روحانی بر همه ی وجوه زندگی حاکم بود، بسیاری از طرح ها و نقش ها نیازی به تأویل نداشتند، ولی امروز معنا و مفهوم نمادنِی آن ها برای ما پنهان است.
از ویژگی این هنرها جنبه ی رمزی و تمثیلی آن هاست. آرایه های تزیینی معماری هرگز نمی توانند و نباید به عنوان نشانه و به اعتبار این که نمودار حقیقت هایی متعالی هستند، نازیبا باشند. این است که هنر قدیمغالباً با جمال توأم است.
از طرف دیگر،سخن هنرِ اصیلسخنِ عشق است و عشق زبانی فطری بسیار فراتر از هنر است، که جملگی اجزا عالم که انسان نیز عضوی از آن می باشد، به آن مبتلا هستند و به همین دلیل همه فهم ترین زبانی است که هنر از آن بهره می گیرد ، بنابراین زیبایی در هنر سنتی، ذاتی و در بطن ناپیدای آن آشکار و هویداست.
این هنرها بر تزیین مبتنی ست و از همان آغاز در خلق اثر هنری، مسائل خارج از ذهن با نقوش و طرح هایی مصور می شود که آن ها را تعبیر و تفهیم می کند. این گونه نقوش علاوه بر نشان دادن اشیا و مسائل مختلف به طور انتزاعی، جنبه های عاطفی هنرمندان را نیز جلوه گر می سازد
شکل-1 تزئینات در دوره صفوی
شکل-2 تزئینات در دوره صفوی
عوامل مؤثر در روند تزئینات معماری
در دوره طولانی تزئینات معماری اسلامی ایران همواره عواملی در تغییر و تحولات این تزئینات تأثیر گذار بوده اند که از آن جمله می توان به نقش نیروی انسانی، مواد و مصالح، حکومتها، دین و مذهب و مراکز علمی، فرهنگی و هنری مانند کتابخانه و مدرسه ها اشاره کرد. قابل ذکر است که این عوامل بخش عمده ای از تحولات را به خود اختصاص داده اند
