بخشی از مقاله
چکیده
مساله حاشیه نشینی و به دنبال آن اسکان غیر رسمی تحت تاثیر روابط نابرابر سیاسی - اقتصادی در سطح جهانی، ضعف برنامههای ملی در سطح میانی و برنامهریزی شهری در سطح خرد شکل گرفته است. این پدیده با گسترش روز افزون از دهه 40 در فضای شهری ایران موجب تضاد و ناسازگاری در چهره شهرها شده و با ایجاد شرایط ناهنجار زیستی، زندگی شهری را جهت رسیدن به توسعه پایدار به چالش کشیده است.
رشد شتابان شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و افزایش مهاجرت به سمت شهرهای بزرگ در سالیان اخیر، باعث ایجاد مشکلات جدیدی در سطح شهرها شده است. درخواست برای مسکن ارزان به عنوان نخستین نیاز به منظور سکونت از سوی مهاجرین تازه وارد، ساخت و سازهای غیر مجاز و بدون برنامهای را به همراه دارد که عموماً به ایجاد سکونتگاههای غیر رسمی در حاشیهی این گونه شهرها میانجامد.
مسأله اسکان-های غیررسمی در مناطق شهری کشورهای جهان سوم یکی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت و نبود نظام یکپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی میشود. آمارهای ارائه شده از جانب سازمانهای جهانی نشان میدهد که حدود یک ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغهای و حاشیهای زندگی میکنند. شهر قرچک نیز با توجه به نزدیکی به کلانشهر تهران، وجود اراضی ارزان قیمت نسبت به پیرامون تهران و شهرهای همجوارش، در دهههای گذشته همواره شاهد هجوم مهاجرین و سکونت آنان در اراضی محلات پیرامونی این شهر شدهاند که این رشد فیزیکی و کالبدی شهر از آنجا که برنامهریزی شده نبوده منجر به شکل گیری ساخت و سازهای غیر قانونی و بیهویت در محلات شهر شده است و سرانجام مسئله حاشیه نشینی را برای محلات شهری قرچک بوجود آورده است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی کوشش دارد تا نحوه پیدایش و علل چگونگی کم و کیف حاشیه نشینی در محله باقر آباد قرچک را بررسی نماید.
مقدمه
گسترش بی رویه شهرها طی سالهای اخیر و عدم تعادل در نظام شهری موجب تقسیم بندی جدیدی در شهرها شد و آنها را به دو بخش متن و حاشیه تقسیم کرد، گروهی در مرکز و متن شهر و تحت پوشش امکانات و خدمات قرار گرفتند و گروهی دیگر در حاشیه ماندند و از هر نوع امکان و برخورداری محروم شدند. کشورهایی که در گذشته، بیشتر جمعیتشان در روستاها ساکن بودند و بر اساس اقتصاد کشاورزی زندگی میکردند به یکباره تغییر چهره دادند، شهرها مرکز ثقل جمعیت شدند و سیل مهاجران روستایی به شهرها سرازیر شد، توزیع جمعیت به نفع شهرها تغییر یافت و شهرنشینی افراطی با مشکلات اقتصادی، اجتماعی، ظهور پیدا کرد .[1]
به موازات افزایش جمعیت شهری در دنیا، شهرها با مسایل و مشکلات پرشماری روبرو گردیده است، یکی از مسایلی که با رشد شهرنشینی شتابان آشکار شده است پدیده اسکان غیر رسمی و شرایط بد مسکنی است و حتی برابر برآوردهای برنامهی اسکان بشر سازمان ملل متحد یک سوم از 3 میلیارد نفر از ساکنین شهرها در زاغهها و یا مکانهایی زندگی میکنند که دستکم دارای یکی از ویژگیهای زیر میباشند: ناامنی حق تصرف، شرایط ساختاری نابهنجار مسکن، دسترسی ضعیف به آب آشامیدنی سالم و تغذیه و تراکم بیش از حد [2]، این شرایط به ویژه در کشورهای توسعه نیافته آشکارتر است. به طوریکه گفته میشود بیش از نیم تا 75 درصد جمعیت شهرهای اینگونه کشورها، در حیطه اسکان غیررسمی و حاشیه نشینی قرار دارند.
[3] مسأله حاشیه نشینی و اسکانهای غیررسمی در مناطق شهری کشورهای جهان سوم یکی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و فقدان نظام یکپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی میشود. آمارهای ارائه شده از جانب سازمانهای بینالمللی نشان میدهد که حدود یک ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغهای و حاشیهای زندگی میکنند .[4] در آخرین گزارش مرکز اسکان بشر ملل متحد آورده شده است که بین یک سوم تا یک چهارم جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر میبرند.
در همین ارتباط کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابر شهرها1 فقر شهری در کشورهای جهان سوم افزایش یافته و این درحالی است که بخش عمدهای از شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاههای غیررسمی صورت گرفته و در آینده نیز صورت خواهد گرفت. این گرایش را غیررسمی شدن شهرنشینی2 مینامند [5] که بدنبال خود موجب بروز سکونت غیر قانونی در زمین، کمبود مسکن، خدمات شهری، بیکاری و مسائل دیگرگردیده است.
حاشیه نشینی امروزه یکی از معضلات بزرگ جوامع به شمار میرود. این امر به ویژه در کشورهای جهان سوم و کشورهای در حال توسعه بیشتر به چشم میخورد، به نحوی که به یکی از دغدغههای مهم مدیران شهری تبدیل شده است. پدیده حاشیه نشینی را میتوان با شهرنشینی مرتبط دانست با آغاز انقلاب صنعتی در قرن هجدهم در انگلستان شهر نشینی رو به توسعه گذاشته است عده زیادی از روستائیان با دیدن زرق و برقهای شهری، وسایل تجملی زندگی و امکانات رفاهی زندگی واقع در شهرها و به امید پیدا کردن کار در این کارخانهها و کسب دستمزد بیشتر، زمینها، مزارع و باغهای خود در روستا را رها کردند و به شهرها مهاجرت کردند.
این آغاز شهرنشینی نوین در قرن 18و معضلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی ناشی از آن بود. افزایش جمعیت، افزایش قیمت زمین، افزایش اجاره خانهها، وجود دلالی و واسطه گری زمین، پایین بودن سطح درآمد، متمرکز شدن امکانات رفاهی در شهرها، ترک دیار و زمین در روستاها به امید پیدا کردن کار بهتر در شهرها و ... از جمله مسائلی است که منجر به پیدایش حاشیه نشینی و حاشیه نشینی در شهرها شده است. سیاستهای خرد و کلان شهرها، قوانین سرسختانه مدیریت زمین شهری، توزیع ناعادلانه امکانات رفاهی بین شهروندان، ضعف مدیریت مدیران شهری نیز به نوبه خود در پیدایش پدیده اسکان غیررسمی بیتاثیر نبوده است.
محله باقر آباد قرچک به عنوان منطقه مورد مطالعه در این پژوهش، نخستین گامهای تشکیل حاشیه نشینی در میانه دهه 1350 توسط روستائیان مهاجر شهرستان غربی ایران بوجود آمده است. این محله هم اکنون با مشکلات پرشماری به لحاظ کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دست به گربیان است که علل آن را می-توان ورود مهاجران، اراضی ارزان قیمت و عدم مدیریت مدیران شهری دانست همانگونه که گفته شد میتوان در این پژوهش این پرسش را مطرح کرد که علل شکل گیری کم و کیف حاشیه نشینی در محله باقر آباد قرچک چه بوده است؟ و پس از این فرضیه را اینگونه بیان کرد که وجود زمین ارزان و نزدیکی به شهر تهران باعث هجوم مهاجران به این شهر و ایجاد محلات شهری با حاشیه نشینی شده است.
تاکنون تعاریف گوناگونی در مورد حاشیه نشینی ارائه شده است که در بیشتر موارد منظور استعمال کلمه slum بوده است. - Slum - ، به مفهوم محله یا کوچههای کثیف یک شهر یا مسکن انحطاط یافته و غیر منطقی در نظر گرفته میشود .[7] اسکانهای غیررسمی در جهان از پیشینه طولانی برخوردار است، که از زمان شکل گیری تاکنون با عناوین متعددی چون: حاشیه نشینی، سکونتگاههای خودرو و نابسامان، اجتماعات آلونکی، اسکان نابهنجار و خود انگیخته نامیده میشود. بدین صورت که شخصی به غیر از مالک زمین، مساکنی را با اجازه و یا بدون اجازه صاحب ملک میساخته است. اما آنها مساکن حاشیهای غیرقانونی، به آن مفهومی که ما تعریف و طبقهبندی مینماییم، نبودهاند.
با این حال، اسکانهای غیررسمی در حقیقت یک اصطلاح منسوب به غرب است که پیشینه آن به نوشتههای متفکرینی چون رابرت پارک2، اورت استون3، جان ترنر4 و چارلز آبرامز5 بر میگردد. رابرت پارک و اورت استون در نوشتههای خود کوشیدند ظهور یک تیپ شخصیت، یعنی انسان با سکونت غیررسمی را در وضعیت برخورد و ستیز فرهنگی روشن سازند. همانگونه که پارک نشان داده، انسان ساکن سکونتگاه غیررسمی کسی است که در سرنوشت، محکوم به زندگی در دو جامعه با فرهنگ نه متفاوت بلکه متعارض میباشد .[1]
جان ترنر در سال 1969 نظریه خوشبینانه و مثبتی را اتخاذ نمود و اسکانهای غیررسمی را به عنوان راهحل بسیار مناسب برای مشکلات مسکن در نواحی شهری کشورهای در حال توسعه توصیف کرد .[8] پس از سالهای 1341 و 1342 رشد اسکان غیر رسمی در ایران به حدی رسید که لزوم پژوهشهای مختلف در زمینه اسکانهای غیر رسمی توسط مراجع دولتی، دانشگاهها و پژوهشگران اجتماعی مورد تاکید قرار گرفت و پس از آن زمان پژوهشها بسیاری انجام شده است. در نتیجه اینکه طی دهههای 1350، 1360 و 1370 در شهرهای بزرگ ایران مطالعات حاشیهنشینی مختلفی صورت گرفته که این مطالعات بیشتر توسط سازمانهای دولتی به ویژه سازمان برنامه و بودجه به عمل آمده است و افزون بر آن دانشگاهها در بسیاری موارد پیشتاز مطالعات حاشیهنشینی در ایران بودهاند و به بررسی اوضاع حاشیهنشینان پرداختهاند.
قرچک در طی 50 سال اخیر به عنوان یکی از کانونهای جذب جمعیت مهاجر در منطقه مطرح بوده است قرچک به نوبه خود در طی 50 سال اخیر از رشد بالایی از نظر جمعیتی و به دنبال آن از نظر کالبدی برخوردار بوده است به طوریکه میانگین رشد جمعیت 40 سال اخیر - 1345-1385 - این شهر 7/3 درصد گزارش گردیده است. هر چند تا سال 1375 از نظر جمعیتی شهر قرچک از یک رشد تقریبا یکسان در طی سالهای - 1350-75 - برخوردار بوده است اما از نظر کالبدی تا سال 1355 توسعه کالبدی به صورت فشردهتر مطرح شده و سپس رشد و گسترش پراکندهتر شهر از سال 1355آغاز گردیده است. شاید بتوان گفت عمدتاً گسترش کالبدی شهر در طی دوره 1355-65 اتفاق افتاده است.
در این دوره مهاجرت گستردهتر از تمام نقاط کشور به منطقه کلانشهری تهران و عدم توان مهاجرین جهت سکونت در تهران آنها را متمایل به آبادیهای پیرامون تهران نمود و پیامد چنین امری رشد و گسترش تهران در شهرهای اقماری پیرامونی از جمله قرچک در این دوره بوده است. رشد و گسترش شهر قرچک در طی دهه 60 تا 70 باعث شد تا بخشهایی از نواحی غیر رسمی باقر آباد، محله سکینه بانو و ... پدیدار شود. دراین مطالعه ناحیه باقر آباد از شهر قرچک برای پژوهش موردی برگزیده شده است.
در ناحیه مورد مطالعه مهاجرین روستایی به تدریج در سالهای نخستین انقلاب به دلیل توان ضعیف اقتصادی و گرانی زمین ومسکن در بخش رسمی و قانونی شهر با توجه به چشم پوشیهای ناشی از جو انقلاب و ارزشهای آن در بیرون از محدوده قانونی شهر مستقر شدهاند. این ناحیه به دلیل خارج بودن از محدوده رسمی شهر از خدماتی نظیر گردآوری فاضلاب، تسهیلات بهداشتی، خدمات درمانی، آموزشی، رفاهی، در مجموع از کلیه خدمات زیر بنایی محروم گردیده است.
همچنین ناحیه مزبور با تجمع اقشار کم درآمد و نابسامانیهای مدیریتی دارای مشکلات پرشمار زیست محیطی، جرم و بزهکاری میباشد. با این تفاسیر از محدوه مورد مطالعه و معضلات بوجود آمده و با هدف بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی موثر بر حاشیه نشینی در منطقه مورد مطالعه و ارائه پیشنهادها و راهکارها جهت کاهش گرایش به اسکان غیر رسمی در منطقه مورد مطالعه و مناطق مشابه آن در اثر پیدایش نواحی حاشیه نشینی ضرورت بررسی و مطالعه این نواحی با اینگونه مشکلات لازم و ضروری به نظر میرسد.
روش شناسی تحقیق
محلهی باقر آباد یکی از محلههای اصلی شهر قرچک به حساب میآید، این محله که در شرق شهر قرچک امتداد یافته است، در قدیم به عنوان یکی از روستاهای حومهی شهر به شمار میرفته، که طی رشد و توسعهی هستهی مرکزی شهر، در طی زمان به بدنهی اصلی شهر پیوسته است. بر اساس اطلاعات موجود سال 1390 مرکز آمار جمعیت این محله در حدود 17447 نفر گزارش شده است. این محله به دلیل عرفی بودن محدودهی آن دارای مساحتی حدود 92 هکتار میباشد، که محدودهی مورد نظر مهندسین مشاور برای ساماندهی سکونتگاههای خودروی داخل این محل حدود 42 هکتار میباشد که در جنوبیترین بخش محله واقع شده است.
به لحاظ گستردگی موضوع مورد مطالعه و عدم امکان سرشماری کامل از روش میدانی - field study - برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است که با تکنیک پیمایش - survey - صورت پذیرفته است. چرا که پژوهش حاضر از نوع بنیادی و کاربردی میباشد که بر این اساس، از جامعه آماری - محله باقرآباد - پرسشنامههایی تکمیل گردیده، سپس با استفاده از آمار توصیفی و تحلیلی، پرسشنامههای حاضر، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در ادامه مسائل و مشکلات موجود در محله با استفاده از فنون تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته و بر پایه آن راهبردها و سیاستهای پیشنهادی در محله مورد مطالعه ارائه می ردد. در این مقاله ابزار گردآوری اطلاعات به دو روش استادی و کتابخانهای و روش عملیات میدانی و پرسشنامهای استفاده شده است.
نتایج مراحل رشد و توسعهی کالبدی شهر و شکل گیری
سکونتگاههای غیر رسمی محله باقر آباد: با ورود فرهنگ مختلف به شهر و ساخت و سازهای شتابان و غیر قانونی به همراه نبود نظارت کافی دستگاههای مرتبط شهری، محدودههایی از شهر که عمدتاَ در حاشیهها قرار دارند، تبدیل به سکونتگاههایی خودرو با ویژگیهای مختص به خود شدهاند. هستهی اصلی شهر قرچک به مانند دیگر شهرهای کهن ایران، در مرکز ثقل اراضی کشاورزی شکل گرفته است، که پس از فراز و نشیبهای فراوان در تاریخ آن، توانسته تا حدودی ساختار نخستین خود را نگه دارد.
بازسازی و باز تعریف نقش شهر قرچک در رابطه با کلانشهر تهران در طی سالیان اخیر، باعث رشد کالبدی و اقتصادی این شهر در بین شهرهای پیرامون خود شده است. محله باقر آباد یکی از محلات شهری قرچک است که به علت نزدیکی به شهر تهران و قرچک و همچنین پائین بودن قیمت زمین در این ماطق باعث رشد و توسعهی سریع و گاهی بدون برنامه ریزی شهری از سوی مهاجران به ویژه همزمان و پس از انقلاب شده است و این امر منجر به پیوستن روستاها و آبادیهای پیرامون به بدنهی اصلی شهر گشته است. وجود زمینهای کشاورزی در حاشیهی این روستاها، که باعث ارزان شدن قیمت زمینها میشود و همچنین همجواری آنان با مرکز اصلی شهر و بازار کار، بهترین مکان را برای اسکان مهاجرین به وجود آورده است. بر همین مبنی عمدهترین ویژگیهای کالبدی محله باقر آبادقرچک را میتوان اینگونه بیان کرد:
1. فشردگی بافت محله و ریزدانگی قطعات مسکونی در مقایسه با کل شهر.
2. نفود ناپذیری محلههای فرودست شهری به دلیل ساخت و ساز بدون برنامه.
3. ناپایداری ساختمانها به دلیل نبود نظارت شهرداری و استفاده از مصالح نامناسب و ارزان قیمت
