بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به بررسی سکونتگاه غیررسمی در محله دولت آباد کرمانشاه می پردازد و با بررسی نقش سازمان های مردمی و غیر دولتی در جهت ارتقا و بهبود وضعیت محله تلاش می کند.تجارب جهانی نشان می دهد که سازمان های غیردولتی - - NGO با ایفای نقش های نظارتی، بسیج، جذب و هدایت منابع انسانی، مادی و معنوی می توانند بهترین نمود از مشارکت مردمی باشند که با انسجام بخشی به گروه های انسانی هم هدف، راه گشای دستیابی به اهداف توانمندسازی و ارتقای سکونتگاه های غیررسمی باشند.
تغییر نگرش از طریق این سازمان ها که سطح اول جلب اعتماد و اطمینان ساکنین است را می توان به عنوان یکی از مهمترین عوامل در مشارکت پذیری مردم و ارتقای این سکونتگاه ها دانست.جامعه آماری پژوهش شامل خانوارهای ساکن در محله دولت آباد می باشد، در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شده و تعداد 200 پرسشنامه در محله توزیع شد به صورت کامل تکمیل و به گزارشگر عودت داده شد. ابزار گردآوری داده ها در مطالعه بصورت پرسشنامهای بوده و در دو بخش توصیفی و استنباطی تنظیم شده است و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و هدف اصلی آن بررسی معضل حاشیهنشینی در محله است.
نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که با وجود پایین بودن سطح امکانات و خدمات در محله دولتآباد، 82/5 درصد پاسخگویان در این محله به نقش سازمانهای مردم نهاد در بهبود شرایط محله خود اعتقاد دارند و حاضر به مشارکت با این سازمانها هستند، این امر نشان از وجود فرهنگ مشارکت در محله دارد و میتواند به بهسازی و نوسازی محله کمک کند. و در پایان متناسب با یافته های پژوهش راهبردهای مناسب در ارتباط با افزایش نقش این سازمان ها و ارائه راهکار های مناسب جهت توانمند سازی و ساماندهی محله دولت آباد می باشد.
مقدمه
رشد بیرویه سکونتگاههای غیررسمی ضمن برهم زدن مبلمان شهری و تخریب محیط زیست، مسائل اجتماعی و فرهنگی زیادی را خصوصاً در زمینه افزایش آسیبهای اجتماعی در پی داشته است. در واقع با وجود نابرابریهای موجود در نظام اقتصادی حاکم، دسترسی به بسیاری از فرصتهای رسمی از جمله مسکن برای بسیاری از فقرا غیرممکن است، بنابراین راه غیررسمی، فرصت تأمین بسیاری از نیازها را برای فقرا مهیا میکند. در حال حاضر مسکن غیرسمی به شیوهی رایج زندگی میلیونها نفر بدل شده است،
در حقیقت فقرای شهری ناخواسته و ناگزیر در دام نظامی غیرقانونی و غیررسمی، در این محلات فقیرنشین گرفتار شدهاند
اسکان غیررسمی در ایران به دلیل فرایند سریع شهرنشینی بعد از اصلاحات ارضی، به یک معضل جدی شهرهای بزرگ بخصوص کلانشهرها تبدیل شده و با وجود به کارگیری روشهای مختلفی همچون تخریب، محرومیت قانونی و عدم امکان دسترسی به شبکههای زیربنایی، روز به روز بر گسترش محدوه و ابعاد مختلف آن افزوده شده و هم اکنون بعد از موفقیتهای جهانی سیاست توانمندسازی در حاشیه شهرها، ایران نیز بکارگیری این سیاست را در کلانشهرها در دستور کار قرار داده است
در واقع راهکارهای ارائه شده در خصوص سکونتگاههای غیررسمی از حذف و تخریب تا بهسازی و توانمندسازی تنوع داشته است. تجارب اخیر در این زمینه حاکی از غلبه دیدگاه توانمندسازی و توجه به برنامههای اجتماع محور در مواجهه با مسأله سکونتگاههای غیررسمی است. در این دیدگاه اساس بر مشارکت ساکنین خصوصاً رهبران محلی و منتفذین در برنامهریزی و اجرای برنامهها میباشد
در عین حال توانمندسازی باید به ظهور رهبریت در میان اجتماعات محلی بیانجامد
شهر کرمانشاه نیز از قاعده افزایش فزایندهی سکونتگاههای غیررسمی مستثنی نیست، در دهههای 50 و 60 به دلایل مختلفی روند مهاجرت در سطح استان بسیار تشدید شد که با توجه به ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی مهاجران روند تشکیل سکونتگاههای غیر رسمی به نحو فزایندهای تشدید شد. آخرین بررسیها نشان میدهد که نزدیک به 40 درصد از جمعیت شهر کرمانشاه در سکونتگاههای فقیرنشین ساکناند و به نوعی با مشکل بد مسکنی دست به گریباناند
این سکونتگاهها عمدتاً شامل روستاهای ادغام شده در شهر و سکونتگاههای غیررسمی شکل گرفته در چند دهه اخیرند
با توجه به اینکه مشارکت واقعی آگاهانه و مؤثر مردم درطرحهای توسعه شهری درسایهی وجود و حضور جدی گروهها، نهادها و سازمانهای جامعه مدنی - CSOs - و از جمله سازمانهای غیردولتی - NGOs - میسر است. بررسی الگوهای مشارکت شهروندان در طرحهای شهری به منظور شناخت جایگاه مشارکت شهروندان در افزایش کارایی طرحهای شهری به ارائه راهکارهای مناسب در راستای ورود شهروندان به این عرصه منجر میشود. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی آن است که تأثیر و نقش سازمانهای غیردولتی در ارتقاء سکونتگاههای غیررسمی در شهر کرمانشاه را مورد بررسی قرار دهد.
مفاهیم نظری
وضعیت سکونتگاههای غیررسمی در ایران
رشد سکونتگاههای غیررسمی در ایران را باید با رشد سریع شهرنشینی و افزایش مهاجرتهای بیرویه مورد بررسی قرار داد. با نگاهی به میزان شهرنشینی و روستانشینی از سال 1335 تا 1385 پی به مهاجرتهای بیرویه روستا- شهری در ایران می-بریم. در سال 1335 میزان شهرنشینی 31/4 درصد و میزان روستانشینی 68/6 درصد بوده است. درحالی که در سال 1385 میزان شهرنشینی 66/4 درصد و میزان روستانشینی 33/6 درصد بوده است.
رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری در نظام اقتصادی روستایی ایران که در بعد از سالهای 1345 جلوهگر شد، سبب شد تا شهرها بویژه شهرهای بزرگ به عنوان مقصد مهاجرتهای مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرتهای وسیع و گسترهای گردند. در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده رسمی شهر و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهر را نداشتند، برای تأمین سرپناه خود بویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آوردند. هرچند که شدت و حجم این مسأله در استاههای کشور و شهرهای آنها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است. آنچه مسلم است پدیده سکونت غیررسمی یکی از مهمترین مشکلات شهرهای بزرگ از جمله تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، زاهدان و رشت است. برآورد میشود یک هفتم جمعیت این شهرها در سکونتگاه های غیررسمی و در نابسامانی ساکن می-باشند
مهمترین و عمدهترین علل پیدایش و گسترش اسکان غیررسمی در ایران به شرح ذیل عنوان میشود:
- ضعف ساختاری شهرنشینی در مواجهه با نظام برونزا و مدرنیزاسیون و در نتیجه بروز عدم تعادل در نظام شهری و روستایی در سیر تکوینی شهرنشینی.
- دومین علت در سطح کلان را نیز باید ساختاری دانست، که سازوکار تبعیضآمیز و فقرزا بر پایه توزیع ناعادلانه منابع قدرت، ثروت و درآمد در جریان است.
- عدم پیشبینی فضای مسکونی کافی و مناسب اقشار کم درآمد در طرحهای کالبدی شهری و اعمال استانداردهای خارج از استطاعت ایشان.
- دسترسی ناچیز به نظامهای رسمی اعتباری و وام مسکن برای کمدرآمدها بویژه شاغلین در بخش غیررسمی.
- وجود باندهای قدرت نامشروع و سوداگران زمین باز به موازات اهمال و ناتوانی در نظارت و کنترل ساخت و سازها، بویژه حریم بین شهرها.
- فقدان نهادسازی برای تجهیز و تجمیع منابع اقشار کم درآمد و عدم حمایت و هدایت دولت در مورد خانهسازی خودیار.
- ضعف مدیریت شهری - بویژه در هدایت، نطارت و کنترل -
سازمان های غیردولتی تعریف چندان روشنی ندارند، و به علت تعدد و تنوع نقشها و ویژگیهایی که به خود میگیرند تعاریف متنوعی از NGOs وجود دارد، در واقع این سازمانها با پسوند غیردولتی تعریف میشوند. جودیت تدلر - - 1992 اشاره میکند که سازمانهای غیردولتی اغلب خود را در مقابل دولت تعریف میکنند. دولتی که گفته میشود، بزرگ، سخت، غیرقابل انعطاف، بوروکراتیک، سلسلهمراتبی و ناتوان در رسیدگی به فقیران است. اگر این سازمانها به عنوان نهادهایی تعریف شوند که خارج از حیطه و اقتدار دولت فعالیت میکنند طیف بسیار وسیعی را شامل میشوند. معمولاً از یک پسوند دیگر هم برای تعریف دقیقتر استفاده میشود. » بخش غیرانتفاعی.« در حقیقت منظور سازمانهایی هستند داوطلب، که در جهت بسیج نیرو و احساسات داوطلبان برای کاهش رنجها و با هدف توسعه انسانی عمل میکنند
یکی از ویژگیهای مورد تأکید در تعریف NGOs خصیصه غیرانتفاعی بودن آنهاست که در بعضی از تعاریف محدودیتهای را برای بعضی سازمانها قائل شدهاند ، البته دستهای از این سازمانها مانند تعاونیها را که جنبه غیرانتفاعی در آنها، بر کسب سود ترجیح دارد، می توان در چهارچوب NGOs قرار داد و بدین ترتیب اگر هدف عمده سازمانی، کسب سود یا تقسیم آن بین اعضا نباشد ، می توان آنرا یک سازمان غیر دولتی به شمار آورد
از این رو می توان تعاونیها و سازمان-های خدماتگرای تولیدی را »سازمانهای غیردولتی اقتصادی « اتلاق کرد . تجربه نشان داده است که وجود این قبیل سازمانها برای توسعه و جلب و تعمیق مشارکت ، حیاتیتر از سازمانهای غیردولتی خیریه است
به طور کلی میتوان ویژگیهای زیر را در تعریف سازمانهای غیردولتی در نظر گرفت: غیر انتفاعی، نداشتن وابستگی سازمان به دولت، دواطلبانه، برخورداری از شخصیت حقوقی، مدیریت دموکراتیک و مشارکتی، خودگردانی،غیر سیاسی - سعیدی، . - 1381 سازمانهای غیر دولتی را بر اساس دامنه فعالیت میتوان به 5 دسته سازمانهای غیردولتی محلی . شهری . ملی ، منطقهای و بین المللی تقسیم کرد.
اساس نظری ارتقاء و توانمندسازی
اساس نظری ارتقاء و توانمندسازی تئوریهای جدید شهرسازی در جهان به اقتضاء نیازها و ضرورتها قابلیتهای فراوانی پیدا کردهاند و برای موضوعات مختلف امکان تدوین چارچوبهای خاص فراهم شده است . اساس این الگوها مشترک و مبتنی بر استفاده از نظریات جدیدی است که به آنها اشاره شد . طرحهای ارتقاء و توانمندسازی محلات فقیرنشین شهری نیز از جمله الگوهایی است که ملهم از نظرات جدید و بویژه برنامهریزی مشارکتی وهوادارانه و نظریه ارتباطی و هماهنگی است
