بخشی از مقاله
چکیده
رباعی از روزهاي آغازین شعر پارسی همواره در کنار دیگر قالبها حضور داشته و اکنون پس از گذشت 1200 سال همچنان به راه خود ادامه میدهد.جلیل صفربیگی، شاعر ایلامی، از جمله افرادي است که نسبت به این قالب کوتاه توجه ویژهاي نشان داده است. از آنجا که رباعیات وي هم نظر منتقدان و هم مخاطبان را به خود جلب کرده این نوشتار بر آن است تا به تحلیل ساختاري و محتوایی رباعیهاي صفربیگی در مجموعههاي و هیچ، انجیل به روایت جلیل، کمکم کلمه میشوم، او نویسی، سونات بلوط، گاوصندوق بر پشت مورچه کارگر، نتهاي تنهایی، شین و هزج بپردازد. یافتههاي پژوهش نشان داد که در مجموعههاي یاد شده علاوه بر اینکه شاهد برخی نوآوريها در ساختار رباعی هستیم این قالب دیرینه نسبت به گذشته از انعطاف بیشتري برخوردار شده و همچنین مفاهیم تازهاي متناسب با عصر حاضر به آن راه یافته است که این امر از امروزي شدن رباعی حکایت می کند.
.1مقدمه
قالب رباعی از جمله قالبهاي پرکاربرد و دیرینه ادب پارسی به شمار میرود و از دیرباز نظر شاعران بسیاري را به خود جلب کرده است. هرچند رباعی در مسیر خود فراز و فرودهاي فراوانی را از سر گذرانده اما همچنان جایگاه خود را در میان ذهن و زبان بسیاري از شاعران خوش ذوق حفظ کرده است. شمیسا رباعی را در انواع ادبی این گونه تعریف میکند: »رباعی منسوب به رباع - چهارگان، هرچیزي که چهار جزء داشته باشد - و به معنی چهارتایی است؛ زیرا شعري است چهار مصرعی که مطلع آنمصرّع و وزن آن مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل است - «شمیسا، . - 295 :1389 البته علماي عروض رباعی را داراي 24 وزن می دانند که 12 وزن آن با مفعولن و 12وزن با مفعولُ آغاز میشودتقریباً. تمام عروضدانان بر این باورند که » شاعر در وزن رباعی بیشتر از تمام اوزان دیگر شعر آزادي عمل دارد؛ به طوري که میتواند هرکدام از 4 مصرع را در یکی از اوزان 24گانه بسراید - «کرمی، . - 69 :1389
دربارة منشأ و خاستگاه رباعی نیز سخنان گوناگونی گفته شده است؛ به گونهاي که برخی معتقدند رباعی ریشه ترکی دارد و از آسیاي مرکزي به ایران راه یافته است و برخی آن را به صوفیه نسبت میدهند؛ بعضی نیز رباعی را قالبی عربی دانستهاند - رك: شمیسا، 25 :1387، 35 و - 38 اما قول معروف همان است که شمس قیس در المعجم آورده و رباعی را قالبی ایرانی و برساخته رودکی میداند - رازي، . - 119 :1373 قالب رباعی از گذشتههاي دور تاکنون مورد استقبال شاعران بسیاري واقع شده و در عصر حاضر توجه ویژهاي نسبت به آن صورت گرفته است. از جمله کسانی که در زمان ما در این مسیر گام نهاده و اندیشههاي خود را در قالب رباعی ریخته جلیل صفربیگی است.
جلیل صفربیگی، شاعر معاصر، متولد سوم بهمن ماه 1352 در روستاي چالسرا از توابع ایلام است. وي دانشآموخته و داراي مدرك کارشناسی ریاضی است و هم اکنون به شغل معلمی اشتغال دارد. »صفربیگی با اینکه بعد از دو رباعی سراي مطرح این روزگار، بیژن ارژن و ایرج زبردست، وارد عرصه رباعی امروز شد و رباعیات اولیه او از لحاظبالندگیِ اندیشه و استحکام زبان فروتر از رباعیات آن ها بود، توانست به دلیل استمرار حضور و ارتباط با مخاطب امروز از طریق کتاب و وبلاگ، رو به کمال حرکت کند و به چهرة شاخص رباعی در آغاز دهه نود تبدیل شود« - صفربیگی، . - 29 :1391 از صفربیگی بیش از 30 عنوان کتاب شعر، ترجمه، گردآوري و تحقیق منتشر شده است. در اینجا تنها به معرفی مجموعههاي رباعی وي بسنده می کنیم:
صفربیگی در اولین مجموعههاي رباعی خود - و، هیچ، انجیل به روایت جلیل - با زبانی ساده و همراه با عبارات طنزگونه به شوخیهاي کلامی و یا سرودن اشعار عاشقانه میپردازد؛ اما در مجموعه کمکم کلمه میشوم سیر تکاملی اندیشههاي وي به خوبی قابل مشاهده است که در مجموعه گاوصندوق بر پشت مورچه کارگر به اوج خود میرسد. شین و اونویسی شامل رباعیات آیینی صفربیگی با موضوعات غدیر، عاشورا و انتظار است. در بخشی از سونات بلوط ایلام و مشکلات مربوط به آن نمود پیدا می کند. رباعیهاي نتهاي تنهایی با محوریت تنهایی سروده شده است و هزج شامل رباعیهایی است که در آنها شاهد نوآوريهایی در حوزة زبان هستیم.
.2پیشینه پژوهش
از گذشته تاکنون تحقیقات فراوانی راجع به رباعی و رباعی سرایان انجام گرفته و کتب متعددي در این زمینه نگاشته شده است. در زمان ما نیز رباعی ذهن پژوهشگران و نویسندگان را به خود را مشغول داشته تا به تحقیق و بررسی در این رابطه بپردازند. از جمله پژوهشها در این رابطه میتوان کتاب سیر رباعی اثر سیروس شمیسا - 1378 - و مقالهي »از ساختار معنادار تا ساختار رباعی« از احمد خاتمی و همکاران - 1389 - را نام برد. چنانکه میدانیم رباعی همواره نام خیام را در ذهنها تداعی میکند و خیام و رباعیات او حجم زیادي از پژوهشها را به خود اختصاص دادهاند؛ براي نمونه کاووس حسنلی و سعید حسامپور - 1384 - در مقاله »زیبایی شناسی شعر خیام-پیوند هنري اجزاي کلام « طی بررسیهاي انجام شده عناصر زیبایی شناسی رباعیات خیام را در سه محور پیوند هنري واژگان، تصویر سازي و تأکید و تکرار، واکاوي نموده و پیوند بین آنها را بررسی کردهاند.
به طور کلی دربارة رباعیات خیام و همچنین دیگر رباعی سرایان پژوهشهاي بسیاري انجام شده است؛ اما در مورد رباعی امروز که بیژن ارژن، ایرج زبردست و جلیل صفربیگی سه چهرة مطرح و شناخته شدة آن هستند؛ چنان که باید و شاید پژوهش منسجمی صورت نگرفته است. تنها سجاد قیطاسی و فاضل اسدي - 1391 - مقالهاي با موضوع »بررسی تطبیقی صداي زن در نمایشنامه تاجر ونیزي از و شکسپیر و اشعار جلیل صفربیگی« نوشته و در آن به بررسی نقش زن ایلامی در شعرهاي صفربیگی پرداختهاند. با این حال هنوز هم پژوهش مستقل و منسجمی درمورد رباعیات صفربیگی انجام نگرفته و از آنجا که این شاعر یکی از افراد پرکار و مؤثر در عرصه رباعی امروز به شمار میرود؛ این نوشتار بر آن است تا به تحلیل ساختاري و محتوایی و دسته بندي موضوعی رباعیات جلیل صفربیگی در 10 مجموعه رباعی وي بپردازد
