بخشی از مقاله
ارزیابی تطبیقی کاربری آموزشی با تاکید بر عدالت اجتماعی در شهر تهران و مکانیابی بهینه احداث مدارس جدید به کمک روش کارتوگرافی(نمونه موردی:
نواحی 1مناطق6 و 13)
چکیده:
این پژوهش از منظر عدالت اجتماعی در شهر ابتدا به ارزیابی تطبیقی کاربری اموزشی دو منطقه 6 و 13 از تهران میپردازد و پس از آن مکانهای بهینه احداث مدارس جدید، مبتنی بر روش کارتوگرافی را ارائه می کند. نتایج بخش ارزیابی تطبیقی این پژوهش که حاصل خروجی توابع تحلیلی نرم افزار ArcGIS بر داده های مورد بررسی از این مناطق است و گویای اینست که مدارس در منطقه 6 از
نظر معیار شعاع دسترسی دانش آموزان به مدارس و در منطقه 13 از نظر معیار کاربری های همجوار، از وضعیت مطلوبتری نسبت به منطقه دیگر برخوردارند. نتایج بخش دوم پژوهش نیز مکانهای بهینه
احداث مدارس جدید را برای این نواحی بر اساس نقشه های معیار و روش کارتوگرافی مشخص کرده است. بنابراین توجه به معیارها و اصول مکانیابی کاربری آموزشی در مکان گزینی های آینده
کاربری های آموزشی و کاربری های همجوار آن در این مناطق برای تامین عدالت اجتماعی شهری ساکنان ضروری است.
واژگان کلیدی: شهر، عدالت اجتماعی، کاربری آموزشی، ارزیابی تطبیقی، مکانیابی
-1 مقدمه:
-1-1 طرح مساله:
شرایط داخلی فضای شهرها متأثر از شرایط اجتماعی و اقتصادی حاکم بر کشور هاست و در نتیجه همین شرایط است که کیفیت فضاهای شهری و سیاست های برنامه ریزی شهری معین می شود. بنابراین این نیاز اساسی شناخت فضای شهری است که ارزشهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و دررأس آنها عدالت اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند که در نتیجه این تحلیل ها و بررسی معیار هاست که قدمی مؤثر در راه تحقق عدالت اجتماعی در جامعه برداشته خواهد شد ..شهرها بیش از هر چیز از موجودات انسانی تشکیل شده اند و باید بتوان به نیاز های حقیقی ساکنان خود از جمله شغل ،مسکن ،تغذیه ،پوشاک ،بهداشت ،آموزش،جابجایی ،اوقات فراغت و نیز تمایلات آنان پاسخگو بود . (باستیه و درز،(27 :1377 در بررسی جغرافیایی شهرها باید از ایدئولوژی حاکم بر شهرها ،عدالت اجتماعی ،کیفیت دسترسی مردم شهرها به نیازهای اساسی ،مکان گزینی همه سازمانها و تأسیسات شهری و از دهها موضوع شهری با توجه به فضاهای شهری سخن به میان آورد (شکویی،(10 :1373 و جهتگیریهای مشخص جغرافیای شهری و برنامه ریزی های شهری را به منظوربه وجود آوردن عدالت فضایی در شهرها و در نهایت تحقق عدالت اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
یکی از نتایج ،توسعه لجام گسیخته شهرها ، ترکیب فیزیکی نا مناسب کاربری ها است. در این میان موقعیت کاربری های آموزشی در شهر به عنوان بزرگترین کاربری های تولید کننده سفر های شهری ، نقش زیادی در میزان مصرف انرژی بخش حمل و نقل دارد علاوه بر آن می تواند راندمان آموزشی فراگیران را تحت تأ ثیر قرار دهد.پاسخگویی مدارس به نیازهای جمعیتی متقاضی و تطابق مکان قرارگیری آنها متناسب با شعاع عملکردی شان از موضوعاتی است که باید در برنامه ریزی شهری مدنظر قرار گیرد.(مرجایی و شکوهی،(1 :1387
-2-1 اهمیت و ضرورت:
استقرار فضاهای آموزشی به لحاظ تا ثیرات خاصی که برروی کالبد و بافت شهر می گذارد و بار مالی زیاد ، شایسته بررسی گسترده میباشد (جراحی ، (18 :1384 کاربری های متنوع در شهر بخصوص کاربریهای با تقاضای بیشتر مانند کاربری های آموزشی به دلایل زیادی مانند عدم هماهنگی نهادهای اجرایی شهر ، مشکلات مالی بخش آموزش و پرورش و عدم آشنایی مسئولین با موازین علمی مکان یابی در پاسخ به نیازهای جمعیت دانش آموزی با مشکلات زیادی از قبیل عدم دسترسی بهینه دانش-آموزان به فضاهای آموزشی، همجواری با کاربری های نامطلوب و در نتیجه افت کیفیت تحصیلی
دانشآموزان، صرف هزینه برای رفتوآمد، اتلاف وقت و ... مواجه کرده است.(فرج زاده و سرور، (79: 1381
مکان گزینی بهینه مراکز آموزشی از این جهت حائز اهمیت است که در الگوی توسعه شهر و تعیین الگوی توزیع مکانی تقاضا برای سکونت و اقامت در شهر و میزان سفرهای درون شهری تاثیر قابل ملاحظه ای دارد . بنابراین می توان از آن به عنوان ابزاری برای کنترل و تنظیم توزیع فضایی جمعیت و امکانات در شهر و کاهش تمرکز که از عوامل افزایش بار آلودگی حمل و نقل و ترافیک و اتلاف انرژی ساکنین می باشد استفاده کرد . بنابراین بهینه بودن مکان مراکز آموزشی به عنوان یکی از خدمات با تقاضای بالای شهری ،برای رفع نیازهای گروهها و اقشار مربوطه در جاری کردن عدالت اجتماعی در شهر نقش بسزایی دارد .از اینرو ارزیابی کاربری آموزشی و مکانگزینی بهینه احداث مدارس آتی با لحاظ معیارهای آن ، در مناطق مختلف یک شهر می تواند سنجشی از میزان برقرای عدالت اجتماعی و تامین کننده آن برای اقشار مختلف در طراحی فضاها و کاربری های شهری باشد .
-3-1 اهداف پژوهش:
1. ارزیابی تطبیقی کاربری آموزشی بر اساس دو معیار اصلی شعاع دسترسی و کاربریهای همجوار
2. شناسایی علل نتایج این ارزیابی تطبیقی و بدنبال آن ضرورت توجه به معیارهای مکان گزینی در کاربری آموزشی در مناطق مختلف
3. مشخص کردن مکانهای بهینه احداث مدارس جدید بر اساس معیارهای ارزیابی کاربری آموزشی
-4-1 پیشینه پژوهش:
به جهت اهمیت کاربری آموزشی به عنوان یکی از کاربریهای موثر در شهرها از ابعاد مختلف(تولید سفرهای درون شهری، سطح کیفی آموزش و ... ) ارزیابی وضعیت این کاربری و در کنار آن مکانیابی بهینه برای مکان مناسب جهت احداث مدارس جدید محل بحث بسیاری از تحقیقات پژوهشی بوده است که در زیر به نمونه هایی از آنها اشاره میشود:
1. نتایج بررسی های میناپور و همکاران نشانگر تراز منفی مساحت فعلی اختصاص یافته به کاربری آموزشی در مقایسه با مساحت موردنیاز محاسبه شده در طرح جامع اردبیل است.در این پژوهش مشکل عدم تعادل درکاربریهای مربوط به فضای آموزشی درشهر اردبیل با توجه
به توزیع نامتعادل این کاربری ها درسطح شهر و عدم التزام به اصول کلی مکان گزینی سازگاری مطلوبیت ظرفیت آنها ملموس تر شده است. در پژوهش مذکور با کمک تلفیقی از قابلیت های GIS و مدل TOPSIS الگوی مناسب مکان گزینی مراکز آموزشی دبیرستان مورد آزمون قرارگرفته است. (میناپور و همکاران، (1391
2. یافته های پژوهشی با عنوان ارزیابی مکانیابی کاربری های آموزشی شهر شاهرود نشان می دهد که فضاهای آموزشی شاهرود برای هر سه مقطع از نظر ارزیابی کمی با معیار سرانه های آموزشی دارای وضعیت مناسب می باشد. در ارزیابی کمی با معیار پراکنش فضاهای آموزشی نسبت به تعداد خانوارها در سطح محلات و ناحیه، عدم توزیع مناسب و تجمع فضاهای آموزشی در مرکز شهر دیده می شود. از نظر مطلوبیت قرارگیری مکان های آموزشی بر روی شیب ها وضعیت مناسب را نشان می دهد و فقط به ترتیب 2.56درصد ابتدایی ها،2 77 درصد راهنمایی ها، 3.22درصد دبیرستان ها بر روی شیب نسبتا نامطلوب قرار دارند و از نظر شعاع دسترسی مدارس ابتدایی دارای وضعیت نامناسب، مدارس راهنمایی و دبیرستان ها داری وضعیت مناسب هستند. نتایج کلی نشان می دهد که لازم است فضاهای آموزشی به منظور تامین دسترسی و فرصت های مناسب مجددا ساماندهی شوند.(پور محمدی و تقی پور،(1:1389
3. پژوهشی دیگر پس از بررسی کارایی کاربری های آموزشی با استفاده از سیستم های اطلاعات مکانی به تدوین استانداردهایی جهت ارزیابی وضعیت کاربری آموزشی پرداخته و سپس قابلیتهای تحلیلی GIS را در بررسی وضعیت توزیع و پراکنش مدارس و موقعیت مکانی این کاربری ها نسبت به سایر کاربری های شهری و سرانه و تراکم دانش آموز به مدرسه به کار گرفته است.(مرجایی و شکوهی، ( 1:1387
4. پیرمرادی و همکاران در» ارزیابی سازگاری کاربری آموزشی وضع موجود و مکانیابی بهینه احداث مدارس جدید با استفاده از مدیریت الکترونیک« با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی به یافتن مکان بهینه برای احداث مدارس جدید در منطقه 6 بر اساس چهار معیار شعاع دسترسی به مدارس، ظرفیت مدارس و تراکم جمعیتی ، بافت کالبدی منطقه و کاربری-های همجوارپرداخته اند .(پیرمرادی و همکاران، (1 :1386
5. محمدی و فراهانی در »کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی( GIS(Geographic Information (System) در مکان گزینی کاربری اراضی شهری« به مکانیابی بهینه برای مراکز اموزشی در شهر بابلسر بر اساس دو معیار اصلی دسترسی و سازگاری کاربریهای همجوار اراضی برای
احداث مراکز اموزشی جدید را در چهار دسته بسیار مطلوب، مطلوب، نسبتا مطلوی و نامطلوب طبقهبندی کرده اند.(محمدی و آقازیارتی، (1 :1386
-5-1 روش پژوهش:
این پژوهش در زمره پژوهش های کمی و تحلیلی ست. از این رو به داده هایی نیاز بوده است که بتواند مبنایی برای تحلیل و سپس نتیجه گیری باشد. همچنین برای تحلیل این داده ها از ابزار مناسبی با کارآمدی ثابت شده در قدرت و توان متناسب با حجم داده ها استفاده شده است که درادامه به هر دو بخش منبع داده ها و نیز ابزار تجلیل آنها پرداخته شده است:
• منبع دادهها:
در این پژوهش برای ارزیابی تطبیقی کاربری آموزشی مدارس ابتدایی نواحی1 مناطق 6 و 13 تهران بر مبنای معیارهای منتخب پژوهش نیازمند نقشه های تراکم مسکونی، معابر، و جانمایی مدارس و مکانهای هدف برای معیار کاربریهای همجوار نظیر مساجد، فضاهار سبز، مراکز درمانی، تاسیسات برق و ... بودیم.این نقشه ها نتیجه خروجی توابع تحلیلی سامانه اطلاعات جغرافیایی بر داده های طرحهای تفصیلی اخذ شده از شهرداریهای مناطق مذکور بوده است.
• ابزار تحلیل داده ها:
اصولا اطلاعات ، اولین عنصر در هر برنامه ریزی است ولی با افزایش سر سام آور حجم اطلاعات در جوامع امروزی مسئله ساماندهی آن مطرح می گردد (فرج زاده و رستمی، .(134 : 1383 امروزه بر عموم متخصصان و مدیران شهری مشخص گردیده است که مدیریت و اداره امور مختلف شهرها با ابزار های سنتی غیر ممکن می باشد . اهمیت استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی در برنامهریزی شهری با گسترش سریع شهرها و افزایش سرسامآور اطلاعات که باید برای مدیریت شهری پردازش شوند روشن شده است (فرج زاده و سرور، . (80 :1381
برای تحقق اهداف این پژوهش نیازمند تهیه نقشههای معیار از هر یک از معیارها و موارد آنها بر اساس استاندارد حریم اطراف آنها نسبت به مدارس و کارتوگرافی لایه های بوجود آمده بودیم. تهیه این نقشه ها و کارتوگرافی آنها و تهیه نقشه های خروجی با استفاده از توابع تحلیلی و امکانات تلفیق نرم-افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی انجام شده است.
-6-1 معرفی معیارها و کاربریهای منتخب آنها
در این پژوهش با توجه به تاکید بر منظر عدالت اجتماعی در ارزیابی تطبیقی کاربریهای آموزشی دو منطقه و نیزمحدودیت اطلاعات در دسترس دو معیار شعاع دسترسی و کاربریهای همجوار، برای تهیه نقشه های معیار انتخاب شده اند که در جدول 1 شرح داده شدهاند:
جدول :1 معیارهای ارزیابی تطبیقی کاربری آموزشی در این پژوهش
-7-1 قلمرو مورد مطالعه:
برای ارزیابی تطبیقی کاربری آموزشی از منظر عدالت اجتماعی در شهر دو منطقه از شهر تهران انتخاب شده اند؛ ناحیه 1 منطقه 6 تهران که مساحتی معادل 2/21 کیلومتر مربع و از شمال به بلوار کریمخان، از شرق به خیابان مفتح ،از جنوب به خیابان انقلاب و از غرب به خیابان ولیعصر منتهی می گردد قلمرو اول مورد مطالعه و ناحیه 1 منطقه 13 تهران که حد شمالی آن به خیابان دماوند، حد جنوبی آن به خیابان پیروزی و میدان شهدا، حد شرقی آن از دماوند به خیابان حجت ، از پیروزی به فجر و حد غربی آن به خیابان 17 شهریور میرسد قلمرو دوم مورد مطالعه است.( شکل(1
شکل :1 موقعیت نواحی انتخابی در نقشه تهران
سرانه کاربری آموزش عمومی بر مستند گزارشات طرحهای تفصیلی در منطقه 6، 1,41 و در منطقه 13، 0,45 میباشد. در این پژوهش برای ارزیابی وضعیت آموزشی از مدارس مقاطع ابتدایی استفاده شده است.شکل 2 ،جانمایی مدارس ابتدایی را در نواحی 1 مناطق 6 و 13 نشان می دهد.
شکل :2 موقعیت دبستانهای نواحی انتخابی
-2 مفاهیم، دیدگاهها و مبانی نظری:
باتوجه به جمعیت پذیری امروزه شهرها و بوجود آمدن شکل تازه ای از شهرها در قرن اخیر روشن است که علم جغرافیای شهری و برنامهریزی فضاهای شهری باید ابعاد و قلمروهای تازهای بیابد که یکی از ابعاد و موضوعات تازه که در بیست سال اخیر توجه اکثر اندیشمندان این علم را به خود مشغول کرده پرداختن به عدالت اجتماعی در مباحث شهری می باشد که از این نظرباید شهر با سیاستهای کشوری و جهانی پیوند داده شود (شکویی، (10: 1373
-1-2 تاریخچه بحث عدالت اجتماعی و فضایی در شهر و مباحث جغرافیایی :
مفهوم عدالت اجتماعی همواره در فلسفه اجتماعی از اخلاق ارسطو به این طرف مطرح بوده است در دو قرن اخیر این موضوع توسط هیوم و روسو مطرح گردید و اصول عدالت اجتماعی توسط بنتهام و میل فرمول بندی شد (هاروی، (98 : 1377 و آثاری از راولز ،رشر و رانسیمن نیز در مورد این موضوع به جای مانده است ولی تا سال 1960 عدالت اجتماعی وارد مباحث جغرافیایی نشده بود تا اینکه از اواخر دهه 1960 ،مفهوم وکارکرد عدالت اجتماعی وارد ادبیات جغرافیایی می شود و جغرافیای رادیکال و لیبرال را بیش از سایر مکتبها تحت تأثیر قرار می دهد . بدینسان ،از دهه 1970 به بعد نظام ارزشی و نظام اخلاقی ، تفکرات جغرافیایی را به مسیر های تازه ای می کشاند .دیوید هاروی، اولین جغرافیدانی بود که در کتاب پر ارزش خود با عنوان » عدالت اجتماعی و شهر«، مفهوم عدالت اجتماعی را در کمک به خیر و صلاح همگانی ،ملاک توزیع درآمد در مکانها ،تخصیص عادلانه منابع و رفع نیازهای اساسی مردم به کارمی گیرد . هاروی بکارگیری عدالت اجتماعی را در تحلیلهای جغرافیایی
،انقلاب در تفکرات جغرافیایی می داند .در مکتب جغرافیای لیبرال ،در سال 1977 ، (جغرافیای انسانی : رهیافت رفاه )، اثر دیوید اسمیت منتشر گردید که در آن شاخص های شناخت رفاه و تحلیل عدالت اجتماعی بررسی شده بود . در سال 1994 ، اثر ارزشمند دیوید اسمیت ، با عنوان » جغرافیا و عدالت اجتماعی« ،فصل تازهای را در علم جغرافیا میگشاید . در این اثر چنین آمده است : جغرافیا باید در نظریه و عمل با عدالت اجتماعی پیوند بخورد . جغرافیا ،بدون عدالت اجتماعی، فاقد آن قدرت و توانی خواهد بود که بتواند در مطلوبیت بخشی به زندگی انسانی توفیق یابد.
-2-2 تببین جایگاه پژوهش در برنامه ریزی کاربری زمین:
زیاری به 10 نظریه پیرامون کاربری زمین شهری اشاره می کند: نظریه نقش اجتماعی زمین،نظریه نقش اقتصادی زمین، نظریه نقش کالبدی ،نظریه کارکرد گرایی، نظریه مدرنیسم ،نظریه فرهنگ گرایی،نظریه طبیعت گرایی ،نظریه سلامت روان ،نظریه پست مدرن و نظریه توسعه پایدار کاربری زمین. این پژوهش تحت لوای دو نظریه از برنامه ریزی کاربری زمین که عبارتند از:
· نقش اجتماعی زمین: زمین از نظر ارزش و نقش اجتماعی در آسایش ، امنیت ، زیبایی ، رفاه و کیفیت زندگی بشری تاثیر اساسی دارد.
· نظریه کارکرد گرایی: براساس اصول خردگرایی و هزینه- منفعت ، نحوه ی استفاده و بهره گیری از اراضی شهری ، نیز به عنوان ابزاری در جهت تسهیل کارکدهای شهری و تقویت کارایی شهری ، تلقی گردید و ضرورت »استفاده ی منطقی« و »استفاده بهینه« از زمین و فضا در دستور کار قرار گرفت.
انجام گرفته است.(زیاری ،(57 :1381
