بخشی از مقاله
چکیده:
تحلیل متون نظم و نثر فارسی از منظر دانشهایی که خاصیت و غایت آنها واکاوي و فهم صحیح متن است، میتواند خواننده را به دریافت درست محتواي متن و کشف شیوههاي انتقال معنا از نویسنده به مخاطب رهنمون سازد. علم معانی یکی از شاخههاي دانش بلاغت است که با کاربست آن میتوان رابطه نویسنده و مخاطب و جریان انتقال معنا را بررسی و تبیین کرد. موضوع این علم، بررسی انواع جمله از نظر تطابق آن با مقتضاي حال است. در مبحث اقتضاي حال به شرایط متکلّم، مخاطب و نحوة بیان مطلب در قالب جملههاي گوناگون توجه میشود. در نظر گرفتن این جریان موجب خوانش صحیح متن، شناخت نویسنده و درك موضع او در برابر خواننده و در نهایت فهم عمیقتر متن است.
متون تعلیمی عرفانی از جمله آثاري است که میتواندموضوع اینگونه بررسیها قرار گیرد، زیرا هدف کلی نویسنده تعلیم است و فرض مخاطب نیز دریافت مستقیم آموزههاي عرفانی از نویسنده است. بدین ترتیب میتوان با در نظر گرفتن هدف نویسنده و اقتضاي احوال مخاطب کارکرد انواع جمله را از منظر علم معانی واکاوي و بررسی کرد. در این پژوهش کاربرد انواع جمله در مصیبتنامه عطار که یکی از متون نظم تعلیمی عرفانی است بر مبناي بررسی نحوة برقراري ارتباط تحلیل و تبیین میگردد.
١-مقدمه:
خواندن و فهم صحیح متن از طریق کشف روابط معنایی اجزا و عناصر آن امکانپذیر است. دانشها و فنون مختلفی براي ارزیابی و تحلیل عناصر شکلدهنده متون وضع شدهاند تا با کاربست آنها بتوان بخشی از لایههایمبهم زبان متون را دریافت. دانشهایی مانند زبانشناسی، نشانهشناسی، علوم و فنون بلاغیبه طور مستقیم متون را ارزیابی میکنند و علومی مانند روانشناسی، فلسفه و... عناصر متن را واکاوي میکنند و به طور غیرمستقیم زمینه فهم متن را فراهم میکنند.
علم معانییکی از شاخههاي دانش بلاغت است که با به کارگیري شگردهایĤن میتوان رابطه نویسنده و مخاطب و جریان انتقال معنا را بررسی و تبیین کرد. موضوع این علم، بررسی انواع کلام از نظر چگونگی تطابق با اقتضاي حال است. به عبارت دیگر، اهل بلاغت اجزایکلام را از این منظر که آیا با اقتضائات حال مخاطب یا نویسنده مطابقت دارد یا نه، بررسی میکنند؛ بدین منظور، اجزاي کوچکتر هر متن یعنی جملهها به دو دسته کلی خبر و انشا تقسیم و با توجه به احوال مخاطب و متکلم ارزیابی می شود.
گاهی جملهها در غیر معناي ظاهریشان به کار رفتهاند و با بررسی آنها میتوان میزان بلاغت کلام و مهارت نویسنده را دریافت. انواع جملهبا معانی ثانوي میتواند براي برقراري و تقویت ارتباط بین نویسنده و خواننده به کار گرفته شود. نتایجی که حاصل از بررسی کاربرد جملات از منظر علم معانی به دست میآید میتواند براي تبیین نحوة برقراري ارتباط به کار گرفته شود و اقتضاي احوال ارکان ارتباط را نشان دهد. براي بررسی این شیوه میتوان متون تعلیمی را برگزید؛ تحکیم ارتباط در متون تعلیمی اهمیت دارد، بنابراین نویسنده میکوشد از امکانات زبانی براي تقویت رابطه خود با مخاطبان بهره گیرد و آموزههاي تعلیمی را به نحوي مطلوب انتقال دهد.
بررسی متون تعلیمی عرفانی به کمک شگردهاي این دانش میتواند ما را به خواندن و فهم صحیح آنها رهنمون سازد؛ زیرا در این متون هدف نویسنده تعلیم است و کوشش میکند مفاهیم عرفانی را به نحوي بیان کند که موجب سوء برداشت و فهم نادرست متن نشود. آثار عطار از مهمترین متون عرفانی فارسی است؛ مصیبت نامه وي از جمله متون منظوم است که مفاهیم عرفانی را با زبانی ساده و در قالب تمثیل و حکایتهاي گوناگون بیان کرده است.
مصیبت نامه، داستان سفر سالک فکرتی است که در جستجوي حقیقت و یافتن معرفت با ارشاد پیر خود به کائنات و فرشتگان و انبیاء و... رجوع میکند و از همه براي رفع مصیبتش یاري میجوید، سالک طالب که پس از هر مراجعه نومید و آشفته نزد پیر خود برمیگردد، باز به استمداد از نفر بعدي ترغیب میشود؛ سالک پس از دیدار با چهل شخصیت داستان، درمییابد پاسخ او در درون و ذات خود است.
هر حکایت به طریقی مستقیم یا غیر مستقیم با حکایت قبلی و همچنین ماجراي کلّی مراجعه سالک فکرت در هر مرحله ارتباط دارد. عطار گاه در مقام راوي پیام خود را به خواننده میرساند و گاه از زبان شخصیتهاي داستان و با آفرینش گفتگوهاي متعدد بین قهرمان داستان و شخصیتها مقصود خود را بیان کند. پرورش گفتگو در مصیبت نامه زمینه بررسی ارکان ارتباط و نحوة استفادة انواع جمله در متن را فراهم میکند، از این رو، بستر تحقیق در مقاله حاضر مصیبت نامه عطار است.
١-١.پیشینه تحقیق:
با وجود قدمت علم معانی و سابقه طولانی پیدایش آن، تحقیق در علم معانی و کاربست آن در متون مختلف دراز ایام نیست. اخیراً پژوهشهایی در این حوزه انجام شده است مانند:
- »تحلیل مبحث انشا در آثار فارسی عینالقضات همدانی«، معصومه محمدي - 1388 - در این پژوهش، انشا بهعنوان یکی از پرکاربردترین و کارآمدترین ابزار در بیان تجارب عرفانی و تعلیم مفاهیم عارفانه در آثار فارسی عینالقضات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
- »تبیین و تحلیل جایگاه علم معانی در متون منثور عرفانی بر اساس محبت نامه، عبهرالعاشقین، عشق و عقل«، فاطمه جمالی - 1389 - ، نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که قابلیتهاي بلاغی این فنّ با ماهیت و محتواي متون ارتباط دارد.
- »تبیین و تحلیل بوستان سعدي بر اساس علم معانی«، حکمت االله صفري فروشانی .: - 1390 - در این پژوهش، نویسنده در پی تبیین برداشتی تازه از مباحث علم معانی سنّتی است و بر مبناي آن بوستان سعدي را بررسی میکند.
- »نقد و تحلیل زبان عبارت در متون تعلیمی عرفانی بر اساس علم معانی«، معصومه محمدي - 1393 - در این تحقیق با در نظر گرفتن فنون علم معانی ویژگیهاي زبان عرفانی تبیین و تحلیل می شود. ارتباط هاي غیر کلامی در روایتهاي تاریخ بیهقی، مریم محمودي - 1395 - ، بررسی جریان انتقال پیام از خلال حرکات غیر کلامی مبتنی بر دادههاي متن تاریخ بیهقی. همه این پژوهشها کوششی است براي کاربست دانش معانی در متن و بهره بردن از فنون آن براي تحلیل زبان متن با این حال به نظر میرسد تا زمانی که این فنون با گزارههاي قابل ارزیابی تلفیق نشود، نتیجهاي جز توصیف متن دربرنخواهد داشت. در این پژوهش کوشش شد براي شناخت زبان عطار، یکی از تأثیرگذارترین عارفان و شاعران زبان فارسی، مصیبت نامه را با در نظر گرفتن گزارههاي مستخرج از دانش ارتباط و معانی بررسی و تحلیل گردد.
٢-بحث:
بلاغت، دانشی است که ویژگیهاي فنّی و ادبی کلام را تعیین میکند. معانی، بیان و بدیعسه شاخه دانش بلاغت است که به کمک آنها رسایی کلام سنجیده میشود؛ بدیع به آرایههاي صوري و معنوي کلام میپردازد؛ بیان، کلام را از جهت صور خیال بررسی میکند و علم معانی، دانش بررسی کلام از نظر معناي ثانوي جملهها است. در منابع بلاغی، »بلاغت« در اصطلاح، مطابقت کلام با مقتضاي حال تعریف شده است. - هاشمی، - 32 :1960 توجه به اقتضاي حال متکلّم، مخاطب و کلام براي انتقال مفهوم در قالب انواع جمله موضوع مطالعه اهل بلاغت است. بنابراین براي آفرینش کلام رسا، برقراري رابطه موفّق و حفظ ارتباط کامل دغدغهاي اساسی است.
