بخشی از مقاله
چکیده
ردیف و قافیه عناوینی آشنا براي اهالی ادب و فرهنگ است.قافیه را جزء انکار ناپذیر شعر خواندهاند؛ تا آنجا که وجود قافیه-نه به شکل سنتی- حتی در شعر نو لازم و تقویت کنندة زیبایی شعر است؛هرچند وجود ردیف اینگونه نیست و حتی در شعر سنتی وجود آن را اختیاري دانستهاند؛ با این حال کثرت استعمال ردیف در شعر به گونهاي بوده که انگار رازي در استفاده از این کلمات مکرر در پایان مصراعها است.
در پژوهش پیشرو، با تکیه بر مطالعات کتابخانهاي و اسنادي و بهرهگیري از روش استقرایی- تحلیلی، به بازخوانی انتقادي مصیبتنامه عطّار نیشابوري از لحاظ کارکرد ردیف و قافیهدر ابعاد مختلف آنها پرداختهایم.دستاودهاي پژوهش گویاي این است که قافیه و ردیف اگر به درستی انتخاب شوند، در تکمیل موسیقی کناري شعر مؤثر هستند و هر کدام باعث ایجاد زیباییهایی در شعر میشوند؛ تا آنجا که گاه یک شعر را فقط ردیف آن زیبا میکند و برعکس گاه یک شعر، خوب است، جز اینکه در آن از ردیف مناسب استفاده نشدهاست.این تحقیق میتواند زمینه آشنایی هر چه بیشتر ما با مصیبتنامه عطار و نقدي بر جایگاه قافیه و ردیف در این منظومه باشد.
.1 درآمد
قافیه و ردیف از جمله عناوین شاخص براي نامیدن کلماتی در شعر هستند که شرایط خاصی دارند و شرح آنها در کتب مختلف بیان شده است.بر هیچ ادیب و ادبدوستی پنهان نیست که شاعران با بهره- گیریدرست و بهجا از این دو عنوان، تا چه حد زمینههایپویاییو زیبایی موسیقی شعر و خوشآهنگ کردن آن را فراهم میکنند، و این زیبایی و پویایی، تنها به موسیقی و آهنگ خلاصه نمیشود؛ بلکه بسیاري از قافیهها و ردیفها نه تنها موسیقی و آهنگ کلام را زینت میدهند، بلکه چنان زیبا استفاده میشوند که باعث به وجود آمدن آرایههاي ادبی در زنجیرة کلام شاعر میشوند و به شاعر کمک می- کنند تا با استفاده از آنهابر موضوعی خاص تمرکز کند، یا آن را بزرگتر جلوه دهد.
برعکس این قضیه هم صادق است؛ چنانکه قافیهها و ردیفها گاه باعث تقیید در کلام و دوري آن از فصاحت میشوند و نه تنها کمکی به زیبایی شعر نمیکنند، از آراستگی آن نیز میکاهند. در این پژوهش در پی تحلیل انتقادي قافیه و ردیف در منظومه مصیبتنامه عطار نیشابوري هستیم. نقد ردیف و قافیه در واقع، به معنی نقد صورت کلام شاعر است که در حوزة زبان و ادبیات، ذیل ساختارگراییمورد بررسی قرار میگیرد؛ عواملی که ساختار یک اثررا به ساختار هنري نزدیک میکند و سبب پیونداجزاء یک اثر با کلییت آن میشود.
قافیه و ردیف را باید از جمله مواردي دانست که در ظاهر کلام نمودي خاص دارد و با همین نمود خاص، باعث انتقال معنا هم میشود. قافیه جزوویژگیهاي شعر سنتی بوده، وجود آن اجباري است؛ اما وجود ردیف در شعر اختیاري است؛ با این حال، در شعر اکثر شاعران پارسیگو ردیف بسامد بالایی دارد. راز این بسامد بالا چیست؟چرا با این که شاعر میتواند ردیف را نیاورد، ولی خود را مقید بهذکر آن میکند؟این امر دلایلی زیادي دارد که ما در پژوهشحاضر، چرایی این مسأله را در منظومه مصیبتنامه عطاربه بحث میگذاریم. البته در حالت کلّی، دلیل استفادة شاعران از قافیه و ردیف در شعر را میتوان به شکل خلاصه چنین بیان کرد که»وزن عروضی مبناي شعر و قافیه مکمل آن است و ردیف در غنی ساختن قافیه نقش دارد. اولین مصراع یا اولین بیت شعر، آهنگی در ذهن خواننده مینشاند که خواننده پس از آن انتظار دارد همان آهنگ آغازین را بشنود و احساس کند و اگر چنین نشود، لذّت نمیبرد. این انتظار را قافیه و ردیف ایجاد میکنند« - محسنی، . - 147 :1341
استفادة عطار از قافیه و ردیف به دلایلی همچون حضور در متن سبک عراقی و اینکه قالب اشعار او مثنوي است، پربسامد و قابل نقد و برسی است.شاید برخی عطار را به دلیل داشتن تفکرات عرفانی و دینی، شاعري تصور کنند که به ظاهر کلام چندان توجهی ندارد و تنها در پی انتقال معنا بودهاست.ما در بررسی خود، به فراوانی استفاده و نوع واژگان و زیباییهایی که ایجاد کردهاند، میپردازیم.این پژوهش میتواند مقدمهاي براي آشنایی هر چه بیشتر با ویژگیهاي قافیه و ردیف در معناي اعم، و زیباییها و معایب قافیهها و ردیفهاي شعري در مصیبتنامه عطار به معناي اخص بشود.
