بخشی از مقاله
چکیده
منظومه بانوگشسبنامه از جمله متون حماسی است که از منظر تحلیل انقادی گفتمان قابل بررسی است. الگوی فرکلاف، ابزاری کارآمد برای تحلیل چارچوب نظری این تحقیق است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی، مسأله چگونگی شکلگیری انتقادی گفتمان بر اساس آرای فرکلاف را در بانوگشسبنامه، مورد بررسی قرار داده است. نتایج تحقیق، بیانگر آن است که سراینده گمنام منظومه، نگرشی ویژه به شخصیّت بانوگشسب داشته و شخصیّت او را، به عنوان دال شناور در تحلیل انتقادی گفتمان با عناصر متعددی از گفتمانهای اسطورهیی، حماسی و تاریخی پیوند داده است.
در سطح توصیف، سراینده با برگزیدن واژه بانوگشسب، برای یگانه قهرمان زن این منظومه، تمام خویشکاریهای او را با استفاده از عناصر حماسی و اسطورهیی بیان کرده و در سطح تفسیر و از منظر بینامتنیّت، این اثر، تحت تأثیر شاهنامه و دیگر متون حماسی است. در سطح تبیین، میتوان به گفتمان و هژمونی غالب در این عصر، شامل برجسته سازی مرد محوری و به حاشیه راندن گفتمان زن سالاری، طبیعی شدگی قدرت در میان پادشاهان و غیریّت یا طرد از سوی بانوگشسب اشاره کرد.
مقدمه
یکی از رویکردهای مهم در تحلیل متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی - - Critical Discourse Analysis است. »اصطلاح تحلیل گفتمان، ابتدا در زبان شناسی ساخت گرای آمریکا توسط زلیگ هریس - - Zellig Harris به کار رفت و منظور او، از تحلیل ساختاری زبان بالاتر از سطح جمله بوده است - «سلطانی،» . - 49-48 :1394گفتمان با واحدی بزرگتر از جمله سر و کار دارد و همانگونه که با استفاده از قواعد دستور زبان میتوانیم اسامی مرکب، گروه، بند و جمله بسازیم، با استفاده از قواعد گفتمان میتوانیم، جملهها را طوری بیان کنیم که با هم مرتبط باشند، به طوری که شنونده یا خواننده از جملهیی به جمله دیگر روان و راحت منتقل شود - «صلحجو،. - 7 :1394
»تحلیل گفتمان انتقادی، ریشه در آرای فلاسفه جدید همچون؛ لوییس آلتوسر، رولان بارت، ژاک دریدا، لاکان و میشل فوکو دارد. در این رویکرد، زبان به مثابه عملی اجتماعی است که با ایدئولوژی گره خورده است و گفتمانها به وسیله روابط قدرت و ایدئولوژیها شکل میگیرند - «آقاگلزاده، . - 159 :1394 در تحلیل انتقادی گفتمان متون ادبی، فرآیندهای ایدئولوژیکی باید مورد توجه بسیار قرار گیرند، چراکه چرخه نیرومند ایدئولوژی، در طی اعصار مختلف به ضمیر ناخوداگاه شخص رانده شده است و شخص، آن را خودکار و طبیعی میانگارد.
پس منتقد ادبی، درصدد کشف حذفها، شکافها، گسستها، ایدئولوژیها و قدرتهای مکتوم در هر دورهیی است که منجر به هژمونی - - Hegemony و سلطه گشته است. جامعیّت متون ادبی و خوانشهای گفتمانی آن میتواند، با شیوههای گوناگون، چارچوب نظامهای اخلاقی، ارزشی و فلسفی هر جامعه را از دیدگاه ایدئولوژیک مورد مداقه قرار دهد و هر آنچه را که سرکوب، مهجور و مسکوت مانده است، بنمایاند. یکی از بهترین روشهای کارآمد بررسی متون ادبی از جمله؛ منظومه بانوگشسبنامه، تحلیل انتقادی گفتمان است.به وسیله این رویکرد، میتوان زوایای پنهان ایدئولوژیک جامعه بانوگشسب را آشکار کرد و به تبیین خویش-کاریهای او پرداخت.
-1 روش پژوهش
این جستار میکوشد، با روش توصیفی- تحلیلی »منظومه بانوگشسب نامه« را با استفاده از تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف مورد بررسی قرار دهد . بنابراین، درابتدا مفاهیمی که دارای بار ایدئولوژیک هستند، گزینش و با استفاده از نظریه فرکلاف در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین مورد تحلیل واقع گشتند.
-2 سوالهای تحقیق
- آرای نورمن فرکلاف تا چه میزان در این منظومه قابل بررسی است؟
- چه عواملی در شکلگیری گفتمان غالب، قدرت، زبان و ایدئولوژی در بانوگشسبنامه موثّر قلمداد گشته است؟
-3 پیشینه تحقیق
در زمینه تحلیل انتقادی گفتمان، مقالههای بسیاری به رشته تحریر درآمده است که از آن میان، به موارد زیر می-توان اشاره کرد: آقاگلزاده،فردوس - » - 1386رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان،«ضمن معرّفی نظریههای دیگر تحلیل گفتمان، نظریه فرکلاف را مورد بررسی قرار داده و به قدرت و ایدئولوژی زبان در مشروعیت بخشی به روابط نابرابر اجتماعی اشاره کرده است. نیکویی، علیرضا و برکت، بهزاد - » - 1394بازنگری روایات تاریخی یزدگرد اول و بهرام پنجم با تأکید بر تحلیل انتقادی گفتمان« ، به بررسی مقایسه روایتهای مربوط به یزدگرد و بهرام و به سیطره ایدئولوژیک راویان در بازسازی اسطورههای دینی و احیای آنها در پیکربندی تاریخی پرداختهاند.
قاسم-زاده،علی و گرجی، مصطفی » - 1390 - تحلیل گفتمان انتقادی رمان دکتر نون، زنش را بیشتر از مصدق دوست داشت«، به تحلیل روشنفکران خارج از کشور، انتقاد از آنان و طرز نگرش نویسنده در طرح گفتمان روشنفکری پرداختهاند. بهبهانی،مرضیه و خاکپور، سیاوش - » - 1392بررسی و تحلیل گفتمان رمان سگ و زمستان بلند«، حوادث مهم سیاسی ایران را با کیدتأ بر مسایل روانی شخصیّتها، با توجه به روش تحلیل گفتمانی متن و عناصر برجسته در آن، تحلیل و نقد کردهاند. اما در بررسیهای انجام شده، موضوعی منطبق با پژوهش حاضر یافت نشد. جامعه آماری تحقیق، منظومه بانوگشسب نامه، به تصحیح روح انگیز کراچی از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است.
-4 چارچوب نظری تحقیق
-1-4تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف
یکی از نظریهپردازان برجسته در تحلیل گفتمان، نورمن فرکلاف که چارچوب این پژوهش، بر اساس آرای او استوار است. فرکلاف در تحلیل انتقادی گفتمان، سطوح 3گانهیی را برای بررسی متون در نظر گرفته است:
.1 سطح توصیف یا گفتمان به مثابه متن: »تحلیل متن درواقع، تحلیل ساختهای زبانی و ویژگیهای صوری متن است. از نظر فرکلاف، تحلیل متن شامل؛ تحلیل زبانی در قالب واژگان، دستور، نظام آوایی و انسجام در سطح بالاتر از جمله است. تحلیل زبانی، هم ویژگیهای واژگانی-دستوری و هم ویژگیهای معنایی را دربرمی-گیرد - «سلطانی،. - 64 :1394
.2 سطح تفسیر یا کردار گفتمانی: »این سطح حد واسط میان متن و کردار اجتماعی است و با استفاده از آن، مردم از زبان برای تولید و مصرف متن بهره میگیرند و بدین طریق، متن به کردار اجتماعی شکل میدهد و از آن شکل می-گیرد - «همان:. - 66 یکی از مفاهیم بنیادین در این سطح، مفهوم بینامتنیّت - - intertextuality است که این سطح با در نظر گرفتن بافت موقعیّت و عوامل بینامتنیّت تفسیر میشود.
.3 سطح تبیین یا کردار اجتماعی: در این سطح تمام وجوه یک کردار گفتمانی از زوایای مختلفی چون؛ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مورد بررسی قرار میگیرد. نکته» محوری رویکرد فرکلاف این است که گفتمان، گونه مهمی از پرکتیس اجتماعی است که دانش، هویّتها و روابط اجتماعی از جمله مناسبات قدرت را بازتولید کرده و تغییر میدهد و همزمان، سایر پرکتیسها و ساختارهای اجتماعی به آن شکل میدهند. به این ترتیب، گفتمان، رابطهیی دیالکتیکی با سایر ابعاد اجتماعی دارد.
فرکلاف، ساختار اجتماعی را روابط اجتماعی در کل جامعه و نهادهای خاص و در عین حال متشکل از عناصر گفتمانی و غیر گفتمانی میداند، رویکرد فرکلاف، نوعی تحلیل گفتمان متن محور است که تلاش میکند سه سنّت را با یکدیگر تلفیق کند:ا ». تحلیل مفصّل و دقیق متن در حوزه زبانشناسی - گرامر کاربردی میشل هالیدی - .2 تحلیل جامعهشناختی کلان پرکتیس اجتماعی - نظریه میشل فوکو که روش شناسی مشخصی برای تحلیل متن در اختیارمان قرار نمیدهد - .3سنّت تفسیری و خرد در جامعهشناسی - اتنومتودولوژی و تحلیل گفتوگو - که بر اساس اینها، زندگی روزمره محصول کنشهای اجتماعی افراد به شمار میآیند، کنشهایی که بر اساس پیروی از مجموعهیی از قواعد و رویههای عقل سلیمی مشترک انجام میگیرند - «یورگنسن و فیلیپس،. - 117 :1394
-2-4تحلیل گفتمان انتقادی بانوگشسبنامه
منظومه بانوگشسبنامه، از جمله متون ادبی است که با رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی قابل تفسیر است و بر اساس نظریه فرکلاف که شرح آن در فوق آمد، میتوان چارچوب کلی ساختار این پژوهش را تبیین کرد.
الف. گزینش متن: عنوان منظومه، بانوگشسبنامه، از سرایندهیی گمنام، به تصحیح روح انگیز کراچی است.
ب. بافت موقعیّتی متن: از آنجا که هویّت سراینده منظومه، ناشناس باقی مانده است، اما ژول مول معتقد است : »این منظومه، متعلق به قرن 5 ه .ق که منظومهیی کوچک و بیمقدمه است - «مول،» . - 45 :1354مأخذ بانوگشسبنامه، شاهنامههای منثور و اخبار پهلوانان پیش از دوره اسلامی در ایران بوده و انگیزه و موقعیّت مناسبی در زمان بازآفرینی منظوم آن وجود داشته است تا سراینده، منظومهیی را خلق کند که قهرمان آن زن باشد و در زمانه رواج تعصّبهای دینی، سختگیرهای اجتماعی و آزار و اذیّت زنان به بهانه دینداری برخلاف انتظار، علاقه، تعصّب و عقاید حاکمان همزمان با او به ذکر پهلوانیهای یک زن بپردازد و عظمت و قدرت نژاد ایرانی را به چنین صورتی بنمایاند و با این عمل، در برابر اعراب و ترکها نوعی مقاومت و گونهیی مبارزه کند - «بانوگشسبنامه،. - 15-14 :1382 میتوان یقین داشت که سراینده این منظومه، مسلمان شیعه یا شعوبی بوده باشد، چراکه در این منظومه به ستایش و نعت رسول اکرم - ص - ، حضرت علی - ع - و دیگر خاندان آل عبا پرداخته است.
-1-2 -4بررسی سطوح 3گانه نظریه فرکلاف در بانوگشسبنامه
1. سطح توصیف: در این مرحله به بررسی روابط معنایی واژهها که برخوردار از فرآیندهای ایدئولوژیکی ونیز، به بررسی انتخاب نوع واژهها، شخصیّتها، مکانها و همنشینی واژهها پرداختهایم.
2. سطح تفسیر: این سطح در بانوگشسبنامه، بیانگر تفسیردرمتنبافت بینامتنیّت است. عوامل موثّر، در متنیّت داستان متشکل از پیکرگردانی اسطورهیی است.
