بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بانک به عنوان یک نهاد سازمان یافته ، نقش بسیار مهمی در رشد و شکوفایی اقتصاد یک کشور دارد. وجود بازارهای مالی رقابتی تخصیص بهینه منابع مالی را در پی داشته و موجب شکوفایی ،رشد و توسعه مناسب اقتصادی خواهد شد و اما چنانچه قدرت بازاری بر ساختار بازارهای مالی حکم فرما باشد تخصیص منابع مالی به بخش های مختلف اقتصادی بهینه نبوده و از کارایی نظام بانکی کاسته می شود.
وجود قدرت بازاری در فرآیند جذب سپرده ها و اعطای تسهیلات موجب افت بهره وری و تحمیل هزینه اضافی بر اقتصاد ملی گردیده است. در این پژوهش سعی شده است که با استفاده از روش پانل دیتا و مدل پانزار رس وضعیت قدرت بازاری در صنعت بانکداری کشور را بررسی کنیم. برای این منظور از اطلاعات 15 بانک دولتی و خصوصی استفاده شده است. نتایج بدست آمده از مدل بیانگر این موضوع می باشد که ساختار صنعت بانکداری ایران از شرایط رقابتی فاصله قابل تاملی دارد و ساختار حاکم بیشتر به صورت رقابت انحصاری اداره می شود.
مقدمه
در سالهای اخیر، ادبیات اقتصادی نسبتاً گسترده ای در خصوص رابطه میان توسعه بخش مالی و رشد اقتصادی ،و نیز تأثیرگذاری نهادهای سیاسی - اقتصادی بر توسعه بازارهای مالی، شکل گرفته است. اما به نظر می رسد که موضوع رقابت در بخش مالی آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفته است. رقابت در بخش مالی همانند رقابت در سایر بخش های اقتصادی می تواند بر کارآیی تولید، کیفیت محصولات و نوآوری در شیوه تولید و نوع محصولات تأثیر بگذارد.
به علاوه ، رقابت موجب ثبات در بخش مالی نیز می شود. با در نظرگرفتن ضعف کلی بازارهای مالی در کشورهای در حال توسعه، به ویژه در ایران، می توان گفت که بارگران تأمین مالی فعالیت ها و سرمایه گذاری های بنگاهها از منابع مالی بیرون از بنگاه، عمدتا بر دوش بانک ها قرار دارد. در چنین شرایطی ،ساختار رقابتی یا غیر رقابتی بخش بانکی، می تواند بر چگونگی دسترسی بنگاهها به منابع مالی خارج از بنگاه و در نتیجه رشد فعالیت های آن ها مؤثر واقع شود.
آشکار است که بانک ها هر چه بیشتر بتوانند پس اندازها را به صورت سپرده - منابع مالی - تجهیز کنند، توان مالی بالقوه جامعه برای رشد اقتصادی بیشتر خواهد بود. از سوی دیگر ، هرچه دسترسی ب نگاهها به این منابع مالی آسان تر و کم هزینه تر باشد، امکان استفاده از پس اندازها برای سرمایه گذاری و رشد سریع اقتصاد افزایش خواهد یافت
اهمیت و ضرورت تعیین ساختار بازار و اندازه گیری درجه قدرت بازاری یا درجه رقابت پذیری سیستم بانکی کشور و بررسی عوامل موثر برآن، از نقش شبکه بانکی در اقتصاد ایران و نیز کمک و نقش آنها به توسعه اقتصادی کشور و تاکیدات برنامه های اقتصادی کشور ناشی می شود. از سوی دیگر تعیین ساختار بازار مالی به منظور بهبود کارایی نظام بانکی و تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر بر آن در جهت نیل به اهداف توسعه و رشد تولید ملی، دارای اهمیت بسیاری خواهد بود.
در این راستا محققان و کارشناسان اقتصادی روش های مختلفی را برای مطالعه ی وضعیت رقابتی و بررسی نوع ساختار حاکم بر بازار بانکی معرفی نموده اند. این روش ها به روش های ساختاری وغیرساختاری تقسیم می شوند. روش های ساختاری شامل روش هایی است که میزان رقابت در بازار را از طریق مطالعه ی متغیرهای ساختاری بازار اندازه گیری می نمایند.
در این روش ها درجه ی رقابت دربازار بصورت غیرمستقیم و از طریق مطالعه ی عناصر سازمان ارزیابی می شود. اهمیت این روش ها از آن جهت است که این توانایی را دارند که رابطه ی اجزاء بازار را شناسایی کنند. در روش های ساختاری، نسبت های تمرکز نقش اصلی و اساسی در توضیح عملکرد رقابتی صنعت بانکداری، به عنوان نتیجه ای از ساختار بازار، بر عهده دارند. اما تئوری های جدید سازمان صنعتی نشان می دهد که رقابت پذیری یک صنعت نمی تواند به تنهایی توسط شاخص های ساختار بازار اندازه گیری شود.
بنابراین روش های غیرساختاری که بر اساس مبانی نظری اقتصاد شکل گرفته اند و از پایه نظری قوی در ارزیابی رقابت بازار برخوردارند، معرفی شدند. هر یک از روش ها از توانایی -ها قابلیت هایی در ارزیابی رقابت پذیری در بازار برخوردارند. اما روش ارائه شده توسط پانزار رس، از جهت سهولت دسترسی به اطلاعات و داده های موردنیاز و نیز امکان مطالعه تفاوت های موجود بین بانک های مورد مطالعه نسبت به روشهای دیگر دارای مزیت است. براین اساس ما در پژوهش از روش پانزار رز استفاده می کنیم.
پانزار و رس آماره ای تحت عنوان آماره ی H را برای ارزیابی عددی - مقداری - میزان رقابت در بازار بانکی معرفی کرده اند که این آماره از شکل تقلیل یافته معادله درآمدی محاسبه می شود. آماره H معیاری برای ارزیابی ساختار رقابتی یک بازار مالی - بانک - می باشد که مقدار آن برابر با مجموع کشش های درآمد کل بانک، نسبت به قیمت نهاده های بانکی می باشد .پانزار و راس با استفاده از تئوری های پایه ای اقتصاد بیان می کنند که مقدار آماره ی H متناسب با ساختار بازار مقادیر متفاوتی به خود می گیرد .بنابراین با اندازه گیری این آماره می توان در مورد نوع ساختار حاکم بر بازار بحث نمود.
پری جعفری لیلاب - - 1391به بررسی ساختار بازار بانکی ایران با استفاده از روش هیرشمن هرفیندال در طی سالهای 85- 80 پرداخته است که نتایج از وجود تمرکز بالا در صنعت بانکداری ایران حکایت دارد.همچنین مهرداد سپه وندو رضا طاهری - - 1389در طی سالهای 87- 68 و رضا نجارزاده و همکاران - - 1391به بررسی وضعیت رقابت در بازار بانکی ایران با روش پانزار رس پرداخته اند که نتایج مشخص کننده وضعیت رقابت انحصاری در صنعت بانکداری ایران است که از شدت انحصار در طی این سالها کاسته شده است.
اویتاریپکوا و دنیل استاوارک - - 2006 در طی سالهای 2002تا 2010 به بررسی تمرکز و رقابت در صنعت بانکداری ترکیه پرداخته است که این راستا از روش پانزار رس استفاده می کند و مشخص می شود که در ترکیه صنعت بانکداری تحت شرایط رقابت انحصاری ادراه می شود.
سعید المحرمی و همکاران - - 2006 در طی سالهای 1993تا 2002 با استفاده از روش پانزار رس و هریشمن هرفیندال ساختار بازار بانکی در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را مورد بررسی قرار دادند و سامی منس - - 2010در طی سالهای 1990تا 2007 با روش پانزار رس بانکداری کشور تونس را مورد کاوش قرار دادند که نتایج مشخص می کند این کشور تحت شرایط رقابت انحصاری عمل می کند که البته به شرایط رقابت کامل نزدیک تر می باشد.
این مقاله به صورت زیر سازماندهی شده است. در ابتدا مروری خواهیم داشت به مبانی نظری سنجش رقابت در صنعت بانکداری بااستفاده از روش پانزار رس و سپس مدل مورد استفاده معرفی می شود ودر پایان نتایج برآورد مدل ارائه خواهد شد.این پژوهش د رطی سالهای 1382تا 1391 با استفاده ار روش داده های تلفیقی برازش قرار گرفته است.
معرفی مدل نظری
مدل پانزار رس ازدیدگاه نظری از شرایط حداکثرسازی در تعادل بلندمدت استخراج می شود . برای بدست آورد تولید تعادلی بانک ها، بایستی سود هم در سطح صنعت و هم در سطح بانک های انفرادی و ماکزیمم شود . این نکته دلالت بر این دارد که اولا بانک j ام ، سود خود را از تساوی درآمد نهایی با هزینه های نهایی، ماکزیمم می کند .
R_j نشان دهنده ی درآمدc_i نشان دهنده بانک i ام است - علامت پریم مربوط به نهایی بودن درآمدها و هزینه هاست - . x_i میزان تولید بانک i ام ،n تعداد بانکها، w_i برداری از قیمت m نهاده - عامل - بانک، z_i برداری از متغیرهای برونزاست که معادله درآمدی بانک را انتقال می دهد و t_i نیز برداری از متغیرهای برونزاست که معادله هزینه بانک را جابه جا می کند . ثانیا در تعادل در سطح صنعت، قید سود صفر، بصورت زیر برقرار است.
متغیرهایی که با علامت ستاره مشخص شده اند نشان دهنده ارزش تعادلی آنهاست . قدرت بازار برابر بامیزان تغییردرآمدهای تعادلی - , - *A 5B است که از تغییر قیمت نهادها - - :B. حاصل شده باشد . پانزارو رس آماره ای تحت عنوان H را برای ارزیابی عددی - مقداری - میزان رقابت در بازار بانکی معرفی کرده اند که این آماره از معادله درآمدی حل شده محاسبه می شود . آماره H معیاری برای ارزیابی میزان رقابت پذیری یک بازار مالی است که
مقدار آن برابر با مجموع کشش های درآمد کل بانک ، نسبت به قیمت نهاده های آن است :
که در آن *AR درآمد کل بانک درتعادل ،W قیمت نهاده های بانکی،I تعداد بانکها و K بیانگر تعداد نهاده های بانکی است. پانزارورس با استفاده از تئوری های پایه ای اقتصاد بیان می کند که مقدار آمارهH متناسب با ساختار بازار،مقادیر متفاوتی به خود می گیرد . در حالت انحصاری و تبانی کامل انحصار چندجانبه و نیز در حالت تعادل کوتاه مدت انحصارچندجانبه، H کوچکتر یا مساوی صفر است
در حالت رقابت کامل آمارهH برابر یک است - 1H= - .در بازار رقابت انحصاری ، که بانکها تلاش می کنند از طریق تبلیغات و نیز تغییر در کیفیت تولیدات کالاهای متفاوت تولید کنند، پانزار و رس ثابت کرده اند که آماره H بین صفر و یک خواهد بود . - 1H<>0 - به عبارتی هر چقدر آماده H به یک نزدیکتر باشد میزان رقابت در بازار بیشتر و هرچقدر به صفر نزدیکتر باشد رقابت در بازار کمتر است .
متغیر ها و مدل تجربی برای بررسی وضعیت رقابت در کشور از روش پانزار - رس استفاده می شود که معادله آن به صورت رابطه زیر می باشد:
در معادله فوق Ln نماد لگاریتم طبیعی است و مقدار a نشان دهنده عرض از مبدا است. TR درآمد ناشی از بهره و متغیر وابسته معادله می باشد.
PF هزینه هر واحد مالی و b ضریب آن است که تخمین زده خواهد شد. PL قیمت هر واحد نیروی کار وc ضریب آن می باشد. PK قیمت هر واحد سرمایه فیزیکی و d ضریب آن در تخمین مدل می باشد. 1Y نسبت حقوق صاحبان سهام به دارایی کل می باشد. RISKASSET که نسبت تسهیلات غیر جاری به کل تسهیلات اعطایی می باشد. Br که نسبت تعداد شعب هر بانک به تعداد کل شعب شبکه بانکی می باشد. جزء اخلال معادله می باشد. H مجموع کشش های تابع حل شده درآمد نسبت به قیمت همه عوامل است که از مجموع سه ضریب b، c، d یعنی ضرایب هزینه هر واحد سرمایه مالی ، نیروی کار وسرمایه فیزیکی به دست می آید.
در روش پانزار -رس آماره ی H بعنوان شاخص تعیین کننده وضعیت رقابت در فضای جامعه آماری در نظر گرفته شده بکار می رود.
