بخشی از مقاله
چکیده
اکوتوریسم یا طبیعت گردی یکی از زیر شاخه های گردشگری می باشد که مبتنی بر وجود جاذبه های طبیعی است. استفاده از این موهبت ویژه الهی مستلزم شناخت عمیق و تدوین برنامه های خاص می باشد. در راستای عمق پیدا کردن شناخت و تدوین برنامه می بایست ادبیات و مفاهیم مورد نظر تدقیق و مورد کنکاش قرار گیرند. از این رو در مقاله حاضر به بازشناسی و بررسی ادبیات و مفاهیم مورد نظر درباره اکوتوریسم پرداخته شده است. تحقیق حاضر تحلیل - توصیفی از حیث نوع کاربردی و از جهت روش اتخاذ شده کتابخانه ای - اسنادی می باشد. نتایج: تعاریف مختلف در مورد اکوتورسیم ارائه شده و همچنین ویژگی های آن نیز در متن مقاله به تفصیل آورده شده است.
مقدمه
رویکرد به اکوتوریسم به عنوان الگوی فضایی گردشگری در طبیعت، امروزه مورد توجه فراوانی قرار گرفته است. اکوتوریسم می رود تا در قرن بیست و یکم بسیاری از فضاهای جغرافیایی را تحت تأثیر قرار داده و الگوی فضایی جدیدی را در نواحی مختلف جغرافیایی ایجاد نماید.
اکوتوریسم یا طبیعت گردی سفری است در ارتباط با مناطق به منظور مشاهدات خاص، مطالعه، افزایش تحسین و شگفتی، لذت بردن از مناظر مانند گیاهان و جانوران وحشی یا وجود فعالیت های فرهنگی خاص هر منطقه یا کشور شامل گردش، قایق سواری، کمپینگ، عکاسی، مشاهده حیات وحش و دیگر فعالیت ها است.
این نوع از فعالیت توریستی مبتنی بر استفاده از منابع طبیعی مانند، جنگل، دریا، کوه ها، کویرها و دریاچه ها می باشد و هدف اصلی آن بوم شناسی محیط های طبیعی است. اکوتوریسم در مفهوم عام و کلاسیک خود بر مبنای استفاده از منابع طبیعی است که غالباً بدان 3s می گویند یعنی دریا، سواحل و خورشید
این نوع از توریسم در حال حاضر توجه زیادی را به خود جلب کرده است و رشد فزاینده ای را دارد. از سوی دیگر با توجه به ورود مباحثی نظیر توسعه پایدار به جوامع مختلف، اکوتوریسم اهمیت فوق العاده ای را به دست آورده است، تا جای که سال 2002 از سوی سازمان جهانی توریسم سال بین المللی اکوتوریسم نامیده شده است
بر اساس برآورد سازمان جهانی گردشگری - WTO - در حالی که رشد عمومی صنعت توریسم برای نخستین دهه پیش رو - 2000 تا - 2010 بین 4/3 تا حداکثر 6/7 درصد پیش بینی شده بود، یافته های موجود بیانگر آن است که بیشترین قسمت از این رشد در بخش اکوتوریسم به وقوع پیوسته و به طور کلی رشد این بخش بین 10 تا 30 درصد خواهد بود. به این ترتیب انتظار می رود تا یک دهه دیگر شمار طبیت گردان که اکنون 7 درصد از کل مسافران جهان را شامل می شود، به بیش از 20 درصد برسد
بدنه اصلی مقالات مفهوم، تعاریف و مصادیق اکوتوریسم
تعاریف و تفسیرهای گوناگونی از واژه اکوتوریسم وجود دارد اما عموماً شامل سفرهای زیست محیطی پایدار و بازدید و لذت بردن از طبیعت با ترویج محافظت از آن، تأثیرگذاری کمتر نسبت به بازدید کننده و دست اندر کار کردن مردم بومی است.این تعاریف اولیه بیشتر متوجه برجسته کردن انگیزه درک و استفاده از ابعاد طبیعی اکولوژیک است
اولین تعریف جامع، کوتاه و معتبر توسط انجمن بین المللی اکوتوریسم در سال 1990 ارائه شد: » سفر مسئولانه به مناطق طبیعی به منظور حفظ محیط زیست و بهبود اوضاع اقتصادی جوامع محلی .« همزمان با کسب آگاهی و تجربه بیشتر، نیاز به یک تعریف جامع و کامل از اکوتوریسم نیز افزایش یافت. جدیدترین، بهترین و کامل ترین تعریف توسط مارت هانی1 در سال 1999 ارائه شد:
اکوتوریسم، سفر به مناطق حساس، بکر، سالم، و معمولا حفاظت شده می باشد. اکوتوریسم برای گردشگری، یک سفر آموزنده می باشد، که درآمد آن صرف حفاظت محلشده و مستقیماً در رشد و توسعه اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تأثیر گذاشته و موجب تکریم فرهنگ های گوناگون و حقوق بشر می گردد
به اعتقاد گان - 2000 - 2 گردشگری مبتنی بر طبیعت، هم انواع گردشگری متمرکز، گردشگری با انگیزه های هیجان طلبی و گردشگری با پیامد خفیف را که در آنها انگیزه اصلی بهره برداری از طبیعت وحشی و دست نخورده، همراه با گونه ها و زیستگاه های جانوری، سیماهای طبیعی و رودخانه های جذاب و تماشایی است را شامل می شود. فنل معتقد است که اکوتوریسم نوعی گردشگری در طبیعت است که تأثیرات اندکی را بر محیط زیست و منابع طبیعی وارد نموده و در حفظ و بقای گونه ها و زیستگاه های طبیعی سهیم می باشد
جنبه های اکوتوریسم
-1 جنبه های علمی
➢ شناخت صحیح و توجه به ظرفیت طبیعی اکوسیستم ها برای تضمین هرچه بهتر حفاظت، بازسازی و تولید بهینه و پایدار آنها.
➢ حفاظت از میراث طبیعی، فرهنگی و مذهبی در عرصه های گردشگری
➢ با ارزش کردن میراث از راه اطلاع رسانی، فرهنگ سازی و آموزش مداوم مردم، جوامع محلی و گردشگران.
-2 جنبه های اجتماعی
➢ شناخت و احترام به نقش بسیار مهم مردم و جوامع محلی و مشارکت آنها در تصمیم گیری ها، برنامه ریزی ها و اجرای پروژه ها؛
➢ احترام به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، سنتی، آداب و رسوم و روش زندگی مردم و جوامع محلی
➢ احترام به نیازهای معیشتی و وابستگی مردم و جوامع محلی به جنگل، عرصه ها و منابع جنگلی؛
➢ تبادل مثبت فرهنگی بین گردشگران و مردم جوامع محلی میزبان و ترویج فرهنگ حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی بین گردشگران و میزبان ها؛
➢ اعتلای کیفیت زندگی و آگاهی های علمی مردم و جوامع محلی.
-3 جنبه های اقتصادی
➢ درآمدزایی برای مردم و جوامع محلی و تقسیم عادلانه درآمدها؛
➢ اختصاص سهمی از درآمدهای برای مدیریت و حفاظت از میراث؛
➢ اقتصادی کردن اکوتوریسم برای سازمان دهندگان آن و در عین حال توجه دقیق به حصول نتایج مثبت حفاظتی و حمایتی از اجرای پروژه ها
ویژگی های اکوتوریسم
اکوتوریسم دارای ویژگی های خاص خود می باشد. مهم ترین ویژگی های اکوتوریسم شامل موارد زیر می باشد:
1. مشارکت در حفاظت از تنوع زیستی
2. کمک به رفاه اجتماعی بومی
3. تجربه های شخصی
4. مسئولیت پذیری گردشگران
5. قابلیت اداره شدن به وسیله مؤسسات و شرکت ها و گروه های کوچک
6. کمترین نیاز به استفاده از انرژی های تجدید ناپذیر
تأکید بر مالکیت بومی و ایجاد فرصت هایی شغلی به خصوص برای جوامع روستایی
ویژگی اکوتوریست ها و انواع آن
برآوردهای جامعه اکوتوریسم - TES - 1 نشان می دهد طبیعت گردان بسته به انگیزه سفر خود، دو گروه سنی را شامل می شوند. گروهی که از طبیعت گردی به دنبال ماجراجویی، دیدار از سرزمین های بکر و نیز توریسم ورزشی هستند، اغلب در مقطع سنی کمتر از 40 سال می باشند. بیشینه آن در محدوده سنی 19 تا 25 سال قرار می گیرد. اما گروه دیگر با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و ... به طبیعت گردی می پردازند، در محدوده سنی 35 تا 54 قرار دارند
اکوتوریست ها ترکیب جنسی خاصی ندارند و اغلب نسبت آنها 50 به 50است. اما قاعدتاً انتظار می رود با توجه به برخی محدودیت هایی برای طبیعت گردان زن در ایران وجود دارد این نسبت تا حدودی محرز، به نفع مردان تغییر کند. بررسی جامعه اکوتوریسم - TES - ، همچنین بیانگر آن است که بیش از 80 درصد طبیعت گردان بین المللی دارای تحصیلات عالی هستند.
برآوردها همچنین نشان می دهد بیشترین گروه از طبیعت گردان حدود - 60 درصد - سفرهای گروهی را ترجیح می دهند، 15 درصد علاقه مند به سفرهای خانوادگی بوده و 13 درصد نیز اغلب سفرهای خود را به تنهایی انجام می دهند. متوسط زمان سفر حدود 50 درصد طبیعت گردان بین 8 تا 14 روز است و بسته به نوع سفر این رقم تغییر می کند. اغلب تورهای شکار در مقیاس بین المللی برای مدت بیش از 20 روز برنامه ریزی می شوند و تورهای ماجراجویانه به 30 روز نزدیک می شود. با این وجود سفرهایی که در مقیاس محلی صورت می گیرد در مدت زمان بسیار کوتاه انجام می شود. اما در مجموع زمان سفر طبیعت گردان طولانی تر از سفر علاقه مندان به جاذبه های تاریخی - فرهنگی و تجاری است
در یک طبقه بندی، کاسلر طبیعت گردان را به سه دسته زیر تقسیم می کند:
➢ طبیعت گردان آزاد: افرادی که دارای پویایی و تحرک کافی برای دیدار از نواحی بکر و طبیعی هستند و انعطاف پذیری بالایی نیز دارند. این گروه اگرچه تعدادشان بسیار است اما ناشناخته اند.
➢ طبیعت گردان سازمان یافته: افرادی که از طریق تورهای برنامه ریزی شده به مناطق ویژه سفر می کنند، مانند کسانی که برای دیدار از جذابیت های قطب جنوب، راهی آن منطقه می شوند.
➢ گروه های علمی و دانشگاهی: افرادی که در چارچوب تحقیقات علمی برای مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی به مناطق طبیعی سفر میکنند و مدت نسبتاً بیشتری در مقصد اقامت دارند و بیشتر از طبیعت گردان عادی به کشف رازهای طبیعت علاقه نشان می دهند
اهمیت اکوتوریسم
اکوتوریسم یکی از ابزارهای مناسب در فرآیند توسعه پایدار بوده و قادر است که رشد اقتصادی را به روند حفاظت از منابع طبیعی در کشورهای در حال توسعه پیوند زند. اکوتوریسم و توسعه می توانند در یک تعامل تنگاتنگ با جوامع محلی به پایداری کمک کنند. اکوتوریسم می تواند از طریق کاهش روند فرسایش، حفاظت از یکپارچگی، ارتقاء آموزش های حفاظتی و تأمین انگیزه های مالی در بهره برداری پایدار به حفاظت از اکوسیستم ها بپردازد
با افزایش آگاهی های مردم از فواید و اثرات مثبت تجربه مستقیم طبیعت، اهمیت اکوتوریسم بیشتر می شود. اکوتوریسم به تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می دهد اکوتوریست هایی که همه ساله به مناطق جذاب طبیعی - مانند کنیا در آفریقای شرقی - مسافرت می کنند میلیون ها دلار ارز به کشور میزبان وارد کرده و برای بسیاری از مردم محلی اشتغال ایجاد می کنند. چنانچه درآمدهای حاصل از اکوتوریسم به درستی مورد استفاده قرار گیرد زمینه لازم برای حفظ محیط زیست طبیعی و بسط مناطق حفاظت شده فراهم خواهد آمد و تحقق هدف های توسعه پایدار، تسهیل خواهد شد
بر اساس برآوردهای شورای جهانی گردشگری و مسافرت، گردشگری طبیعی - اکولوژیک به عنوان بزرگ ترین بخش صنعت گردشگری در حال رشد است. مطالعات نشان می دهد که 40 تا 60 درصد گردشگران جهان را اکوتوریست ها تشکیل می دهند و درآمد حاصل از فعالیت آنها 211 تا 317 میلیارد دلار می باشد و پیش بینی می شود تا سال 2015 رشد اکوتوریسم به 10 الی 30 درصد برسد
اهداف اساسی اکوتوریسم
➢ اعتلای هویت بالقوه طبیعی و فرهنگی سرزمین ها و کشف غنای زیبایی بصری و حفاظت از آنها
➢ درآمدزایی جایگزین برای مردم روستایی میزبان از راه اشتغال، از جمله به عنوان راهنما، کرایه مسکن و اسب، اداره رستوران، فروش تولیدات کشاورزی و دیگر مایحتاج، فروش صنایع دستی و هنری؛
➢ تشویق به سرمایه گذاری در سرزمین های کوهستانی دور افتاده، محرومیت زدایی و فقرزدایی از مردم و جوامع محلی و روستاها؛
➢ ایجاد زیرساخت ها، توسعه ارتباطات و امکان دسترسی به اطلاعات برای مردم و جوامع محلی و روستاهای محروم
ارکان اصلی اکوتوریسم
➢ استفاده پایدار از تنوع زیستی و منابع طبیعی؛
➢ به حداقل رساندن تأثیر گذاری بر محیط زیست طبیعی و فضاهای اجتماعی B فرهنگی، به ویژه از نظر تغییرات آب و هوایی، مصرف انرژی و فرهنگ های سنتی؛
➢ مشارکت مؤثر و کامل تمامی طرف های دارای نفع، به ویژه اجتماع های محلی و اهالی بومی.
➢ افزایش آگاهی و آموزش زیست محیطی تمامی طرف های دارای نفع، به ویژه گردشگران و میزبان های آنها؛ منافع اقتصادی پایدار برای همه فعالان این عرصه
جدول :1 نظریات اکوتوریسم
اکوتوریسم در ایران
ایران یکی از پنج کشور بهره مند از تنوع زیستی کامل - داشتن چهار فصل و زیست گونه های اصلی گیاهی و جانوری - به شمار می آید و افزون بر این وجود بزرگترین دریاچه جهان در شمال کشور، خط ساحلی 1200 کیلومتری خلیج فارس، وجود 50 دریاچه در داخل کشور که از میان آنها 18 دریاچه در شمار دریاچه های کنوانسیون بین المللی رامسر قرار دارند و نیز دریاچه ارومیه به عنوان یکی از 59 ذخایر زیستی کره زمین شناخته شده است.
