بخشی از مقاله
بازشناسی سازه ای ارک علیشاه تبریز
چکیده
بنای ارک علیشاه در زمرهی بناهای مشهور تاریخی معماری اسلامی میباشد که در مرکز شهر تبریز قرار دارد. آغاز ساخت این بنا توسط وزیر تاج الدین علیشاه از سال 716 هجری قمری بوده و اتمام آن تا سال 724 هجری قمری به طول میانجامد. این بنا، از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور است که سبک معماری آن به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریـزی مـیباشـد. بنای ارک به عنوان نماد شهر تبریز با گذشت زمان تا حدود زیادی تخریب شده است و عناصری کـه هویـت معمـاری و کالبـد بنای مذکور را شکل می داده نیز به کلی مجروح و نابود شده است.
بقایای محراب مسجد ( طاق عالی) در جریان دو زلزله ی عظیم شهر تبریز در قرن هجدهم به کلی فرو ریخت و امروز حتـی در مورد شکل و فرم سقف آن که آیا نوک تیز بوده یا سهموی و آهنگ ( استوانه ای) و یـا گنبـدی (کـروی) بحـث اسـت. از دیگـر مباحث مهم درباره ی ارک به لحاظ هویتی نوع بنا است؛ چون هم از لحاظ ایستائی (پی، جرزها، طاقها)، هم از لحاظ تکنیـک اجرا و تزئینات (آجرکاری و ...) و هم از لحاظ تاریخ معماری قابل توجه استمسلماً. باب تحقیق و مطالعه در مورد این بنـا هـم به جهت نوآوری، هم به جهت پیوند با الگوهای پیشین معماری ایرانی و هم به جهت تحولی که در ترکیبات معمـاری در دوره-
ی خود و دوران بعد ایجاد می کند، همواره گشوده میماند. این مسائل ما را بر آن داشت که در مورد سازهی این بنا به تحقیـق
و پژوهش بپردازیم. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و میدانی بوده و سعی مـی شـود مسائل سازهای این شاهکار معماری ایرانی -اسلامی به تفصیل بررسی شود.
واژههای کلیدی:هویت معماری، سازه، طاق عالی، کالبد، ایستائی، تکنیک اجرا
-1 مقدمه
بنای ارک علیشاه از جمله شاخصترین هنر و معماری ایرانی - اسلامی و ارزشمندترین بناهای تاریخی تبریز مـیباشـد کـه بـا تاریخ هفتصد ساله همواره مصیبت زدهی خویش در قالب کاربریهای گوناگونی زیسته است. این بنـا فـارغ از ایـنکـه مسـجد است یا مقبره، کارخانه توپسازی است یا پناهگاه مشروطهخواهان یا ..... هر روز در برابر زخم دشمنان مقاومت کرده و هر شب با سخت ترین زلزله ها از جای خود تکان نخورده و هنوز پس از هفتصد سال کمر خم نکرده و همیشه راست ایستاده است. تـا کنون تحقیقات فراوانی در مورد این بنا انجام شده است که این پژوهشها بیشتر به معماری بنا توجه داشته و کمتر به مسـائل فنی و سازهای پرداختهاند. بنابراین، ما نیز در این پژوهش به تکنیک ساخت و جزئیات اجرائی بنا خـواهیم پرداخـت؛ چـرا کـه آگاهی از این مسائل نه تنها راه کشف درمان مناسب جراحات این بنا را هموارتر می نماید بلکه استفاده از تجربههـای معمـاران ایرانی گذشته و احیای چنین تکنیکهای اجرائی کهن در معماری معاصر بـه سـود معمـاری و شهرسـازی معاصـر کشـورمان خواهد بود.
-2 موقعیت ارک یا مسجد علیشاه تبریز
این شاهکار معماری ایران، در مرکز شهر تبریز، در تقاطع ضلع جنوبی خیابان امام خمینی و خیابان فردوسی قرار دارد. امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار میگیرد و مصلای بزرگ تبریز نیز در این مکان احداث شدهاست.
شکل((1 موقعیت ارگ تبریز منبع: Google Earth
-3 اهمیت بنا
اهمیت ارک علیشاه در طول زمان همواره زیاد بوده است و هر چند بنای آن تقریباً همیشه فاقد پوشش کامل سقف بوده ولیکن جای بسی شگفتی است که همگان در طول این مدت آن را مظهر ایستائی و ایستادگی خوانده اند. مقیاس بزرگ بنا، آنرا همواره به عنوان یک دانه ی مهم شهری (کوه استوار تبریز) و مورد بازدید تعداد زیاد مخاطبان و مراجعان کرده است.
از آن زمان که بنیان مسجد تاجالدین علیشاه بر این خاک ریخته شد تا روزی که دیوارهای کهن ارک تاریخی تبریز به سال 1360 ه.ش تخریب شد1 ، این برج استوار همواره در قالب های گوناگونی از فضاهای شهری شامل مسجد، مقبره، میدان، ارک، باغ، یادمان و اقللا یک اثر ملّی به ثبت رسیده به حیات خویش ادامه میداده و فضای ارک فضایی پویا بود.
گفته شد که بنای مذکور به دلیل ریزش سقفش در سالهای نخست احداث فاقد پوشش شایسته ای گشته لیکن سیلان و پویایی فضای میان دو دیوار هر چند شاید در ابتدا منظورنظر طراح بنا نبوده باشد لیکن جز ویژگی های اصیل و باهویت این اثر تاریخی است؛ چرا که تقریباً همگان این مکان را چنین شناخته و شناساندهاند. تخریب امتداد این دیوارها که به لحاظ عرض، عمق و ارتفاع عظیم تر از ایوان مدائن (طاق کسری) بنا شده بود، هویت مکانی و موضوعی طاق عالی را خدشه دار کرده است.
میدانیم، اهمیت ارک تبریز یا همان مسجد علیشاه در طول تاریخ همواره بسیار زیاد بوده استامّا. در اینجا باید به نقش شهر تبریز در این میان اشاره کردچرا. که مثلاً بنای گنبد سلطانیه - دیگر اثر معمور به همت وزیر علیشاه - هر چند در طول این همه سال سالم مانده لیکن نقشی که ارک و مسجد علیشاه در تاریخ این سرزمین بازی می کند، نقشی دگر است. اهمیت شهر تبریز که مسلماً نتیجه ی جغرافیا و اقتصاد شهر - مثل گذر جاده ابریشم از آن - از یک سو و نیز نتیجه ی نقش سیاسی و اجتماعی شهر - پایتخت بودن در بسیاری زمان ها و از سوی دیگر نزدیکی به دول قدرتمند همسایه نظیر عثمانی و روسیه می باشد، چنان که هر چند شهر بارها و بارها بر اثر زلزله های مهیب و جنگ های داخلی و خارجی به کلی ویران و متروک
گشته لیکن پس از اندک زمانی شهر رونق از دست رفته را باز یافته است. از این روست که در هنگام تحقیق در مورد ارک تبریز هرگز نباید انتظار یک شرایط کاملاً ایستا2 را داشت. متاسفانه محققین پیشین ارک تبریز به این شرایط پویا3 توجه ننموده اند.
در اینجا، انبوه حوادث و رویدادهایی که بر این بنای عظیم گذشته است را به صورت مختصر در جدولی میآوریم.
با مقدمهی کوتاهی که از هفتصد سالی که از عمر پرفراز و نشیب ارک ذکر شد بر خود واجب می دانیم که قدری تفاوت میان اقوال مختلف را در طول این همه سال نسبت به هم درباره ی ارک بپذیریم؛ هر چند که رجوع به نسخه های زبان اصلی متونی که دربارهی ارک سخن گفته اند - عربی، فرانسه، انگلیسی و ....- را برای خود و محققین آینده لازم می دانیم.
-4 سازهی بنا
آنچه امروزه از بنای مسجد جامع علیشاه بهجا مانده، بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد است. همانگونه که گفته شد، این بنا از لحاظ ایستائی و تکنیک ساخت و اجرا بسیار حائز اهمیت میباشد که در این قسمت به این ویژگیهای ساختاری و تکنیکهای ساخت بنا میپردازیم.
بنای کنونی عبارت است از سه دیوار که روی یک شالودهی سنگی با ملات ساروج در ابعاد 58×28 متر و سپس یک سکوی آجرچین به ابعاد 52,6×21,1 متر ساخته شده است و ساختاری کاملا آجری دارد.(منصوری، آجرلو((59:1382 دیوار اصلی که محراب نیز در آن قرار دارد در امتداد شرقی- غربی و دو دیوار قطور در امتداد شمالی- جنوبی در دو طرف دیوار اصلی، قرار دارد.
-1-4 جانگذار و تنگذار در بنای ارک
در این قسمت لازم میدانیم، در مورد دو اصطلاح معماری ایران به نامهای جانگذار و تنگذار توضیح مختصری دهیم و آنها را در بنای ارک علیشاه بررسی نماییم.
معماران ایرانی، انواع نیروهایی را که به بنا وارد می آید و بنا برای ایستایی خود در تقابل با آنهاست، مثل نیروهای فشاری، رانشی و خمشی، … جانگذار گویند. در واقع خطوط نیرو هستند که قابل رویت نیست. اما به بخشهایی از بنا که در جهت مقابله و هدایت این نیروها به زمین، ساخته میشود، مثل کلافها، تویزهها، تیرها و … که قابل رویت است، تن گداز میگویند. در فرهنگ و ادبیات فارسی، جان و تن نیز همین معنی را دارند. جان به معنی روح و روان و قسمت نادیده هستی انسانی میباشد و تن به معنی بدن و اندام و قد و قامت و کالبد قابل رویت وجود انسانی است. در بنای ارک علیشاه نیز این دو عنصر جانگذار و تنگذار را داریم. جرزها و دیوارهای بنا با ضخامت 10/40 متر در دیوارهای کناری از عناصر تنگذار بنا هستند. این جرزها برای مقابله با نیروهای رانشی منتقل شده از سقف به آنها میباشد و در جدارهی بیرونی به صورت خط ممتد شیبدار بوده و در جدارهی داخلی با استفاده از تکنیک شناژ تختهای دیوارها پیش آورده شده اند.
-2-4 سر سفت شدن در بنای ارک
عموما نیروهای وارده به جرزها به صورت فشاری میباشد و جرزها این نیرو را به صورت عمودی به زمین انتقال می دهند. به همین دلیل جرزها معمولا به صورت مربع یا مربع مستطیل و عمود بر سطح زمین ساخته می شوند و دو ضلع آن ها با خط تراز زمین زاویهی قائمه تشکیل می دهند. در مواردی به دلیل عواملی چون غلبهی نیروی رانشی منتقل شده از سقف به جرز، این اضلاع تغییر زاویه میدهند و زاویهی بین آنها از حالت قائمه خارج شده و حاده میگردد. این اتفاق میتواند در هر دو یا یک وجه جرزها صورت گیرد که به آن سرسفت شدن میگویند. این بنا نیز یکی از نمونههای ساخت جرز بدین صورت می باشد و در جدارهی بیرونی دیوار ارک علیشاه، هر 12 متر حدود 30 سانتی متر (جمعا حدود 90 سانتیمتر) جرز به سمت داخل سرسفت
