بخشی از مقاله
چکیده
در طب سنّتی ایران اسلامی، محمد بن زکریای رازی همواره جایگاه برجستهای را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر،تقریباً اغلب افراد بشر در برهه ای از زندگی خود به یکی از بیماریهای اندامهای حلق و بینی دچار میشوند و اغلب با بررسی متون طب سنتی ایران اسلامی شاهدیم که بخش مهمی از آثار این دوره به تشخیص، طبقه بندی و درمان این قبیل بیماریها اختصاص یافته است که نشان از شیوع زیاد آن در ایران دارد.
حال اگر این پیش فرض را لحاظ نماییم که آثار شاخص رازی از جمله الحاوی و المنصوری فی الطب از جنبه آموزشی تأثیر به سزایی بر شکلگیری و شکوفایی دانش طب در ایران اسلامی داشته، و در زمینه خاص تشخیص و درمان بیماریهای حلق و بینی نیز شاهد تأثیر آن خواهیم بود. لذا هدف از این پژوهش،بررسی تطبیقی متون طبّی شاخص از قرن سوم تا هفتم هجری در ایران با آثار رازی در جهت مشخص ساختن تأثیرگذاری او بر دانش طب و در عین حال نوآوری و ابتکارات جدید نسبت به او در آثار پزشکان دیگر بوده است.
در بررسیهای صورت گرفته به این نتیجه میرسیم که عملکرد وی منجر به توسعه پزشکی در قرون چهارم و پنجم هجری و ظهور پزشکانی چون ابن سینا و جرجانی شده باشد. پرسش اصلی این تحقیق جایگاه رازی در تشخیص و درمان بیماریهای حلق و بینی در طب سنتی ایران اسلامی و نوآوریهای اطبای پس از او در این زمینه است. روش تحقیق تاریخی به شیوه توصیف و تطبیق با تحلیل اطلاعات است.
مقدّمه
اصول سهگانه در میان پزشکان ایرانی تشریح، بیماری شناسی و درمان اندامها، بوده است. اندامهایی مانند حلق و بینی جزو اندامهای حیاتی انسان میباشند و در صورتی که یکی از این اندامها دچار مشکل حادشود انسان را در معرض خطر مرگ قرار میدهد. به عنوان نمونه مسدود شدن راه بینی باعث اختلال در تنفس فرد میگردد و یا ورمی در ناحیه حلق فرد را دچار خفگی میکند. از این رو پزشکان حاذق ایرانی به تشریح و سپس تشخیص بیماری پرداختند.
اولین پایه گذاران در بیماری شناسی، تشخیص و سپس درمان این بیماریها بوده است و قبل از وی میتوان به علی بن ربن طبری و نگارشات وی در کتاب فردوس الحکمه توجه ویژه داشت که در مقایسه با آثار رازی محدود اما به تناسب خالی از فایده نیست. رازی را جالینوس عرب و به لاتینی رازس 4 مینامند. او بزرگترین پزشک بالینی اسلام است که در شرق و غرب شناخته شده است. او در ری به دنیا آمد و ابتدا نوازنده عود بود سپس به کیمیا و در انتها به پزشکی روی آورد پژوهش حاضر سعی بر آن دارد تا با تفحص و واکاوی نقش و تأثیرگذاری رازی را در دایره تطبیق با محقق قبل و محققان پس از خویش یعنی در بازه زمانی قرن سوم هجری تا قرن هفتم هجری نشان دهد.
هیچگونه تحقیقی در رابطه با بیماری شناسی، تشخیص و درمان حلق و بینی درباره زمانی قرن سوم تا هفتم هجری به طور مستقل وجود ندارد و تنها در بخشهای پراکنده متون طبی کهن میتوان مطالب مفیدی را یافت.از منابع مهم و اصلی که در این تحقیق مورد استفاده گردید میتوان به کتب الحاوی، المنصوری فی طب، برء الساعه اشاره داشت. همچنین درمقاله ای در مجله تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا تحت عنوان اصول و مبانی جراحی دهان و دندان در طب سنتی دوره اسلامی - زمستان - 1394 و مقاله دیگری در همین مجله با عنوان اصول و تکینک های جراحی گوش و حلق وبینی در تابستان 96 تألیف دکتر سید ماهیار شریعت پناهی به برخی علائم تشخیص و درمان در این حوزه پرداخته شده است. با بررسیهای انجام گرفته، تحقیقی درباره نقش کلیدی رازی و بررسی تطبیقی آثار وی با دیگر پزشکان هم عصرش تا قرن هفتم هجری، شناسایی اقراباذینها5 و روشهای درمان و قیاس آن، بازشناسی جایگاه علمی رازی، بررسی ملاک تشخیص و درمان و آراء و نظرات پزشکان متقدم و متأخر تاکنون صورت نگرفته است و این مهم، ضرورت انجام و هدف این مقاله را مشخص مینماید. پژوهش پیش رو با بهرهگیری از روش توصیفی و تحلیلی و تطبیق آثار و با استفاده از منابع کتابخانهای و الکترونیکی صورت پذیرفته است.
-1کتاب شناسی کتب رازی در باب بیماریهای حلق و بینی و بررسی تطبیقی آن با پزشک متقدم و پزشکان متأخر تا قرن هفتم هجری
شش اثر منسوب به رازی در باب بیماریهای مربوط به حلق و بینی دارای مطالب حائز اهمیتی میباشند که عبارتاند از الحاوی فی الطب، برءالساعه، من لایحضر الطبیب، الجدری الحصبه و خواص الاشیاء. ابوبکر محمد بن زکریای رازی یکی از اثرگذارترین پزشکان در گسترهی دانش پزشکی اسلامی بوده است و این افتخار طی یکی دو سده اخیر تنها توسط خاورشناسان حاصل نشده است بلکه وی در عصر خویش نیز مشهور بوده است. ابوریحان بیرونی خود را از پیروان رازی میداند و بیشتر دانستههای امروز ما در مورد رازی از طریق نوشتههای وی بما رسیده است. رازی در سال 251 هجری در ری به دنیا آمد و سال 313 هجری در ری در 62 سالگی درگذشت. - بیرونی، - 55-4 :1371 علاوه بر پزشکی او در شعر و شاعری نیز دستی داشته و شعر میگفته است که خود جای تحقیقی مجزا و مفصل را میطلبد.
کتاب الحاوی فی الطب، به زبان عربی، کتاب معروف رازی است که آن را الجامع الحاصر لصناعه الطب، جامع کبیر و الجامع نیز مینامند. رازی طب را یه طور مستقیم از استاد طب نیاموخته است، بلکه بیشتر از تجربههای بیمارستانی و مطالعه کتب پزشکی یاد گرفته است.
الحاوی، به صورت یادداشتهای روزانه و مشاهدات وی در امور پزشکی بوده است. گفته میشود پس از وفات رازی، خواهرش تمام یادداشتها، نگارشها و کتابهای او را به مبلغی زیاد به ابن العمید، وزیر رکن الدوله فروخت و او علاوه بر مقام وزارت از دانش دوستان عصر خود بود عده ای از شاگردان رازی و گروهی از بهترین اطبای ری را
.5 ترکیب گیاهان
مأمور ساخت تا نگارشها را مرتب کرده و به صورت کتاب در بیاورند. فعالیت این عده سرانجام به صورت کتابی شد که نام آن را الحاوی فی الطب نهادند. - الگود، - 289 : 1352 مباحث مربوط به بیماریهای حلق - رازی،452 :1422، - 527-3 و بیماریهای بینی در کتاب الحاوی فی الطب رازی به زبان عربی به طور مفصل ذکر شده است. - رازی،386 :1422، - 407-3 المنصوری فی الطب، کناش منصوری و یا کتاب المنصوری علی سبیل الکناش کتابی است پزشکی که ابن ندیم، بیرونی و ابن ابی اصیبعه آن را مهم در حیطه پزشکی قلمداد کردهاند. نظامی عروضی در باب کتاب المنصوری فی الطب مینویسد که دانشجویان پزشکی در مرحله میانی آموزش پزشکی آن را میخوانند.
کتاب برء الساعه، کتابی جیبی است و معنی برء الساعه بهبود آنی میباشد و به زبانهای هندو و فرانسه ترجمه شد. ترجمه هندو در سال 1308 هجری توسط قطب شاه در لکنهو و ترجمه فرانسه آن با اصل عربی تحت عنوان معالجه در یک ساعت در سال 1904 میلادی توسط گیگ در پاریس ترجمه شد. - سرمدی، - 97 :1392 رازی در کتاب برء الساعه به امراض حلق و بینی، رعاف و چگونگی درمان چسبیدن زالو به حلق مطالبی مؤثر و مفید را ارائه کرده است.
کتاب دیگر رازی تحت عنوان من لا یحضر الطبیب که به زبان عربی میباشد در باب بیماریهای ناحیه حلق و بینی مانند معالجه و درمان خون دماغ، بوی بد منخرین، خشکی ریشه بینی و ورم لوزهها توضیحات شفاف و روانی را ارائه داده است.
کتاب الجدری و الحصبه که یکی از مهمترین آثار رازی است و این که او اولین پزشکی است که دو بیماری آبله و سرخک را به خوبی شناخته و از نظر فن طبابت، کتاب وی، کتابی است بسیار نفیس که در آن مجموعه تجربهها و نتیجه گزارشات خویش را نگاشته و روند بیماری را از ابتدا تا درمان بیماری بیان کرده است - رازی، - 5 :1371 در جای خویش ارزشمند و قابل تأمل است که خود نیاز به تحقیقی را مفصل میطلبد. رازی در این کتاب از طریق نشانههایی که در حلق و بینی ایجاد میشده پی به بیماری آبله و سرخک میبرده است؛ مانند خارشهای مکرر بینی و همچنین او به ضد عفونی کردن داخل حلق و بینی جهت جلوگیری از آبله به صورت استشمام آب صندل و کافور توصیه کرده است.
کتاب خواص الاشیاء منسوب به رازی است و در این باب بین محققان اختلاف است برخی او را از ابو علی و ترجمه رازی میدانند، برخی آن را کتابی یونانی میدانند که ترجمه شده است و برخی آن را از آن رازی میدانند - ابو علی، - 10-8 :1388 که بهتر است کتاب را منسوب به زکریا بدانیم و این خود نیز به تحقیقی مفصل و جداگانه دارد. در کتاب خواص الاشیاء جهت درمان بیماریهای حلق و بینی به لعوق6 جهت درمان درد سینه و خشونت حلق. داروهایی که سده بینی را باز کند، دارویی که خون ریزی بینی را بند آورد، دارویی که ریش بینی را درمان کند اشاره شده است.
