بخشی از مقاله
مقدمه
آینهکاری هنر ایجاد اشکال منظم در طرحها و نقشهای متنوع با قطعات کوچک و بزرگ آینه بهمنظور تزیین سطوح داخلی بناست. حاصل این هنر ایجاد فضایی درخشان و پرتلألؤ است که از بازتاب پیدرپی نور در قطعات بیشمار آینه پدید میآید. آینهکاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون بنا به کار گرفتهاند.
اجراکنندگان این هنر، که به دقت و ظرافت و حوصله بسیار در کار نیازمند است، از زمان پیدایش آن تاکنون، همواره هنرمندان ایرانی بودهاند. آفرینش آثار هنری بدیع
ﻭ زیبا نیازمند عوامل گوناگون و بیشماری است که فقدان حتی یکی از آنان در آراستگی و کمال این اثر خلل وارد میکند. متأسفانه، عظمت هنر آینهکاری رفتهرفته به دست فراموشی سپرده شده است. بااینوصف، ضرورت پاسداری و حمایت از حفظ و گسترش این هنر زیبا و شگفت در کنار سایر هنرهای دستی و تزیینی آشکار است.
در این پژوهشها، درباره گونهشناسی این هنر در بناهای مختلف و در بازه زمانی خاص بحثی صورت نگرفته است. در پژوهش حاضر، میکوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که گونههای آینهکاری در بناها به چند دسته تقسیم میشوند و بستهبه نوع کاربری در خانههای مسکونی و مکانها زیارتی و باغهای شیراز چه تفاوتی دارند.
برای این منظور، پس از اشاره مختصر به پیشینه آینه
ﻭ خاستگاه هنر آینهکاری و بیان نقش آینهکاری در معماری دوره قاجار، به بررسی سه دسته از بناهای این دوره در شیراز (شامل خانههای مسکونی، مکانهای زیارتی و باغها) میپردازیم و گونههای متفاوت این هنر را در آنها شناسایی میکنیم. نمونههای انتخابشده در هر دسته به دقت بررسی شده و اطلاعات لازم ازطریق عکسبرداری و برداشت
تصویر۱- کاخ آینهخانه اصفهان، مأ خذ : www.anobanini.ir
سطوح آینهکاری در محل به دست آمده است.روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی از طریق مشاهده مستقیم است.
مطالعات انجامشده درزمینه آینهکاری بیشتر به پیشینه
ﻭ خاستگاه این هنر پرداختهاند. ازجمله، محمدیوسف کیانی (۶۷۳۱) در بخشی از کتاب تزیینات وابستهبه معماری ایران دوره اسلامی و همچنین محمدحسن سمسار ذیل مدخل »آینهکاری« در دائر المعارف بزرگ اسلامی به معرفی تاریخی این هنر پرداختهاند. شعرباف (۲۷۳۱) در کتاب گره
کاربندی صرفاً به بررسی طرحهای گره در بناها پرداخته است. همچنین فولادوند (۴۸۳۱) در مقاله »تجلی حقیقت در معماری خانههای خدا« طرحهای گره و اسلیمی را معرفی کرده است.
تاریخچه آینهکاری
با کشف اشیای شیشهای متعلقبه زمان پارتها و ساسانیان، میتوان چنین پنداشت که صنعت شیشهسازی تقریباً در
۲- چهلستون اصفهان، مأخذ : www.anobanini.ir
تصویر۳- ایوان تخت مرمر (دارالاماره)، مأخذ:
www.forumpersianloox.ir.
همان زمان در ایران شایع بوده است. مهارت شیشهسازان ساسانی بسیار شایان توجه است. اینان بهویژه در هنر تزیین شیشه با چرخ شیشهبری کاملاً استاد بودند. یکی از زیباترین نمونهها جام خسرو اول است که در کتابخانه ملی پاریس نگاهداری میشود. ظروف شیشهای ساسانی دارای طرحهایی از مناظر و تصاویر خیالی و رنگهای بسیار زیاد است. منطقه گیلان و مازندران کنونی دو مرکز مهم شیشهسازی در این دوران به شمار میآمده است.
آب و آینه همواره نزد ایرانیان دو نماد پاکی، روشنایی، بخت، راستگویی و صفا شمرده شده است و شاید بهکارگرفتن آینه در نقش یکی از آرایههای بنا با این موضوع بیارتباط نباشد (ریاضی، ۵۷۳۱: ۲۱). اما بهرهگیری از قطعات آینه و هنر آینهکاری بهصورت کنونی، گذشته از هماهنگی با باورهای یادشده، ریشهای اقتصادی نیز دارد (کیانی، ۶۷۳۱: ۲۴۲). آینههای شیشهای که از سده دهم هجری (شانزدهم میلادی) از اروپا، بهویژه ونیز، به ایران وارد می شد هنگام حملونقل در راه میشکست. هنرمندان ایرانی برای بهرهگیری ازاین قطعههای شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آنها بهصورت آینهکاری استفاده کردند (سمسار و ذکاﺀ، ۴۷۳۱). بیت زیر از بینش کشمیری١ گویای این حقیقت است:
هر پاره دلم چمنی از نگاه اوست آیینه چون شکسته شد آیینهخانه است
در سده سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی)، که آینهکاری رواج و رونق و ظرافت و دقت بیشتری یافت، جامهای نازک آینهکاری در آلمان ساخته و به ایران فرستاده میشد (ریاضی، ۵۷۳۱: ۲۱). این جامها را آینهکاران ایرانی میتوانستند بهآسانی بهشکلهای هندسی دلخواه ببرند و به کار برند. در آغاز، آینهکاری بهصورت نصب جامهای یکپارچه بر بدنه بنا معمول بود. در چهلستون اصفهان بر دیوار سر حوضْ آینهای بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که »آینه چهلستوننما« یا »جهاننما« نامیده میشد
تصویر۴-ایوان تخت مرمر (دارالاماره)، مأخذ: www.forum.persianloox.ir
تصویر ۵- آینهکاری کاخ گلستان، مأخذ: www.forum.persianloox ir
و بزرگی و روشنی آن بدان حد بود که تصویر مردمی که از »درب عرابه« وارد چهلستون میشدند در آینه دیده میشد (جابری انصاری، ۱۲۳۱: ۴۴۳). سپس، قطعههای آینه بهتدریج کوچکتر شد تا آنکه در پایان سده سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) قطعههای کوچک آینه بهشکل مثلث، لوزی، ششگوش و جز آن درآمد و هنرمندان بهصورت الماستراش به کار بردند. گذشته از اینها، آینهکاران ایرانی از شیشههای محدب نیز، که بهصورت آینه درمیآوردند،
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
۱. از شعرای سده یازدهم
۹۱
شــماره۳۲ پاییــز۱۹
بازشناسی الگوهای آینهکاری در بناهای قاجاری شیراز
۶- آینهکاری شمسالعماره، مأخذ: www.forum.persianloox.ir
استفاده کردهاند (پوﭖ، ۵۵۳۱: ۱۰۴).
هنر آینهکاری شناختهشده در ایران مربوطبه دوره صفوی است. بنابر مدارک موجود، گویا نخستینبار آینه در تزیین بنای دیوانخانه شاهطهماسب صفوی (۰۳۹-۴۸۹ق/۴۲۵۱-۶۷۵۱م) در قزوین به کار گرفته شده است (ریاضی، ۵۷۳۱: ۱۱). با آگاهی از اینکه ساخت دیوانخانه قزوین در سال ۱۵۹ق/۴۲۵۱م آغاز شده و در سال ۵۶۹ق/ ۸۵۵۱م پایان یافته است، میتوان نتیجه گرفت که پیشینه کاربرد آینه در بنا حداقل به نیمه سده دهم هجری (شانزدهم میلادی) میرسد. کاربرد آینه در ساختمان، که در قزوین آغاز شد، پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (۷۰۰۱ق/ ۸۹۵۱م) در این شهر و دیگر شهرهای ایران همچون اشرف (بهشهر) گسترش یافت و در تزیین بسیاری از کاخهای دوره صفوی، که شمار آنها بهنوشته شاردن تنها در اصفهان به ۷۳۱ دستگاه میرسید، از آن بهره گرفته شد. در این میان، کاخ معروف به »آینهخانه«، که بهسبب کاربرد آینه بسیار در تزیین آن بدین نام شهرت یافته بود، جایگاهی ویژه داشت. »آینهخانه« بهروزگار پادشاهی شاهصفی (۸۳۰۱-۲۵۰۱ق/ ۹۲۶۱-۲۴۲۱م) در کنار زایندهرود ساخته شد. سقف و تالار و ایوان و دیوارهای این بنا، با آینههای یکپارچه بهدرازای ۵/۱ تا ۲ متر و پهنای کمتر از ۱ متر آراسته شده بود و بازتاب تصویر زایندهرود و بیشههای ساحل شمالی آن در آینهها منظرهای جالب و دلپذیر پدید میآورد (سمسار و ذکاﺀ، ۴۷۳۱؛ تصاویر ۲ و ۱).
از همین دوره است که در شعر شاعران ایرانی به
نام »آینهخانه« و تحسین و ستایش آن برمیخوریم. در ساختمان چهلستون نیز، که از بناهای دوره شاه عباس دوم (۲۵۰۱- ۸۷۰۱ق/۲۴۶۱-۷۶۶۱م) است، از آینهکاری برای تزیین بنا استفاده گسترده شده است. افزونبر آینههای قدی یا بدننما، شیشههای لوزیشکل رنگارنگ
ﻭ قطعههای کوچک آینه برای آراستن سقف و بدنه ایوان
ﻭ تالار بهکاررفته و ستونهای هجدهگانه ایوان از آینه و شیشههای رنگین پوشیده بوده است (تصویر ۲).
از سقوط اصفهان در سال ۵۳۱۱ق/۳۲۷۱م تا پایان سده دوازدهم هجری (هجدهم میلادی)، بهجز بنای کاخ وکیل در شیراز، بنای آینهکاریشده دیگری نمیشناسیم. این بنا نیز در سال ۹۰۲۱ق/۴۹۷۱م بهفرمان آقامحمدخان قاجار ویران شد و آثار قابل حمل آن ازجمله آینههای بزرگ و دو ستون سنگی یکپارچه و درهای خاتم و جز آن برای توسعه و بازسازی ایوان دارالاماره تهران که بعدها به ایوان تخت مرمر مشهور شد، به این شهر منتقل شد (ریاضی، ۵۷۳۱: ۲۱؛ تصاویر ۳ و ۴).
در دوره قاجار شیوهای جدید در معماری ایجاد شد و معماران این زمان نیز دنبالهرو معماران صفوی بودند. هنر معماری این زمان درمقایسهبا دوره صفوی بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدینشاه قاجار، بهسبب نفوذ هنر باختری، هنر معماری و صنایع ظریف مانند گچبری، آینهکاری و کاشیکاری رونق یافت (صنعت ساختمان).
در این دوره، برای تزیینات بناهای سلطنتی و همچنین
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
تصویر۷- تکهپارچهای مکشوف از لولان، نقشمایه گل زنبق آبی مأخذ: موسوی و آیت اللهی، ۰۹۳۱: ۲۵. مأخذ: موسوی و آیت اللهی، ۰۹۳۱: ۲۵.
تصویر۸- تکهپارچهای مکشوف از لولان، نقشمایه گل زنبق آبی، ماخذ:همان
تصویر۹- طرح گلدان، اسلیمی، ستون، حاشیه قاب چهارضلعی؛ خانه زینتالملک؛ مأخذ: نگارنده
تصویر۰۱-گره، اسلیمی آلتهای گره: مربع قناس، شمسه ۶؛ شاهچراغ، مأخذ: همان
زیارتگاهها از آینهکاری بهفراوانی استفاده شد و بههمین علت این هنر در دوران قاجار روزبهروز رونق گرفت و آثار شگرفی از متنبندیها، رسمیبندیها، آونگهای آویز (مقرنسها) و انواع کارهای گره و اسلیمیسازی و همچنین نقاشی و خطاطی بر پشت آینه به وجود آمد. در همین دوره بود که آثار زیبایی مانند تالار آیینه کاخ گلستان و تالارها و اتاقهای شمسالعماره، که ازنظر زیبایی و ظرافت در آینهکاری کممانند است، پدید آمد (تصاویر ۴ و ۵ و ۶).
در آغاز سده چهاردهم هجری (پایان سده نوزدهم میلادی)، هنرمندان آینهکار دو اثر کمنظیر پدید آوردند که یکی آینهکاری دارالسیاده آستان قدس رضوی و دیگری ایوان آیینه صحن جدید آستانه حضرت معصومه(ع) در قم بود. آینهکاری این ایوان در سال ۵۴۳۱ تجدید شد (پوﭖ، ۵۵۳۱: ۱۰۴). نمونه تکاملیافته این هنر را در گنبد حرم مطهر حضرت عباس(ع) میتوان دید که در سال ۵۷۳۱ق تکمیل شد و در قسمت پایین آن در نمای بیرونی آیههایی از قرآن همراه با آینه و طلاکاری نقش بسته است (قائدان، ۳۸۳۱). همچنین، آینهکاری کاخهای شهوند (۶۰۳۱ش) و مرمر
تصویر۱۱- طرح خاتم، اسلیمی، شاه چراغ، ماخذ:همان
تصویر ۲۱- طرح گلدان، اسلیمی، حاشیه قفل، منزل زینت الملک، ماخذ: همان
تصویر ۳۱- گره شش آلتهای گره: شمسه ۶، شش ، شاه چراغ، مأخذ: همان
تصویر ۴۱- گره ۸، آلتهای گره: شمسه ۸، مربع قناس، شاه چراغ، ماخذ: همان
(۵۱۳۱ش) را میتوان مثال زد که در کنار بسیاری بناهای دیگر تحول و دگرگونی محسوسی در هنر آینهکاری ایجاد کردند (پوﭖ، ۵۵۳۱: ۱۰۴).
در دهههای پایانی همین سده، آینهکاری بهگونهای محسوس از محدوده مکانها مقدس و کاخها بیرون آمد
ﻭ بهصورتی گسترده حتی در بعضی خانههای مسکونی
ﻭ مراکز عمومی چون تئاترها، رستورانها، مهمانخانهها، فروشگاهها و آرامگاههای خصوصی و جز آن به کار گرفته شد (پوﭖ، ۵۵۳۱: ۱۰۴).
