بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با استفاده از شاخصهای علم سنجی و تحلیل شبکههای اجتماعی به مطالعه مشارکت پژوهشگران ایرانی در تولیدات علمی طی سالهای 1900 تا 2013 میلادی میپردازد. جامعه پژوهش از تعداد 36879 مقاله تشکیل شده که در دوره زمانی 113 ساله از طریق مشارکت بینالمللی پژوهشگران ایرانی تالیف و در پایگاه های موسسه تامسون رویترز - سه پایگاه اصلی تشکیل دهنده وب علوم شامل پایگاه استنادی علوم، پایگاه استنادی علوم اجتماعی و پایگاه استنادی هنر و علوم انسانی - نمایه شده است.
مقالات مذکور دارای حداقل یک نویسنده با وابستگی سازمانی به موسسات ایرانی و حداقل یک نویسنده با وابستگی سازمانی به موسسات خارجی بودهاند. در این پژوهش نرخ رشد تولیدات علمی و نحوه تکامل و پیکر بندی شبکه هم تالیفی کشورها با استفاده از شاخص-های کلان - چگالی، ضریب خوشهبندی، میانگین فاصله، قطر شبکه، اتصال و چندپارگی، تمرکز و مولفههای تشکیل دهنده شبکه - تحلیل شبکه های اجتماعی بررسی شده است.
همچنین از نرم افزارهای یو.سی.آی. نت جهت ترسیم و تحلیل شبکه هم تالیفی کشورها استفاده شد . نتایج پژوهش نشان میدهد نرخ رشد تولیدات علمی مشارکتی ایران در بازه زمانی 45 ساله مورد بررسی بیانگر روند رو به رشد این یافتهها میباشد در این پژوهش، پژوهشگران ایرانی با پژوهشگرانی از 182 کشور جهان همکاری علمی داشتهاند که حاصل آن انتشار 176691 مقاله مشارکتی بینالمللی بوده است. مشارکت بینالمللی ایران در طور زمان در حال افزایش بوده و بر انسجام این شبکه افزوده شده است.
.1 مقدمه
در سالیان اخیر و به دنبال دگرگونیهای فرهنگی و فناورانه، نظام ارتباطات علمی دستخوش تغییر و تحول زیادی شده است. در شرایط جدید یک پژوهشگر نمیتواند به تنهایی تمام تخصص، مهارت، منابع و امکانات لازم برای فعالیتهای پژوهشی را در اختیار داشته باشد. از طریق مشارکت و همکاری علمی1 ، مزایا و فواید زیادی در فعالیتهای پژوهشی نصیب فرد پژوهشگر میشود . عواملی مانند افزایش کمیت و کیفیت تولیدات علمی، سهولت انتقال دانش ضمنی، سهولت تبادل اطلاعات، افزایش خلاقیت در طرح ایدههای جدید، بهرهمندی از تسهیلات ابزاری و آزمایشگاهی، ایجاد تسهیلات ارتباطی، پویایی و همبستگی علمی و جلوگیری از پدیده فرار مغزها را میتوان به عنوان تعدادی از مزایای مشارکت علمی عنوان نمود
از سوی دیگر همکاری علمی به پژوهشگران فرصت میدهد تا قابلیتها و تواناییهای رشتههای مختلف علمی را با هم ترکیب کرده و به مطالعات بین رشتهای4 بپردازند؛ امری که انجام آن به صورت انفرادی دشوار به نظر میرسد. از میان انواع گوناگون مشارکت علمی، مشارکت علمی بینالمللی5 از آنجا که گردآورنده تجربیات پژوهشی پژوهشگران از کشورهای مختلف دنیا است، به عنوان کاملترین و ارزشمندترین نوع مشارکت علمی محسوب میشود
مشارکت علمی بینالمللی با کشورهای پیشروی علمی به روشی برای بالا بردن توانایی علمی و پژوهشی کشورهای درحال توسعه تبدیل شده که از یک سو، با توجه به امکانات و فناوریهای گستردهتر، موجب استحکام بیشتر پژوهشها گردیده و از سوی دیگر، با ایجاد فضایی برای تبادل تجربیات، مهارتها و تخصصها، پویایی پژوهشگران این کشورها را نیز به دنبال خواهد داشت
بررسی پژوهشهای انجام گرفته در داخل و خارج از کشور حاکی از عدم وجود پژوهشی جامع و فراگیر درزمینه ترسیم و تحلیل مشارکت بین المللی ایران در تولید علم است. در اکثر پژوهشهای پیشین عملکرد کشورهای فعال تنها بر اساس شاخصهای کتاب سنجی و علم سنجی مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر میرسد میتوان از مفاهیم و شاخصه های مختلف تحلیل شبکههای اجتماعی جهت بررسی جایگاه و ترسیم شبکه مشارکت بین المللی ایران در تولید علم بهره گرفت.
در پژوهش حاضر سعی شده است تا شبکه مشارکت کشورها در یک بازه زمانی 45 ساله - 1969 تا - 2013 ترسیم و با استفاده از شاخصهای مختلف علم سنجی و تحلیل شبکه-های اجتماعی تحلیل شود. این پژوهش درصدد است تا تصویر دقیقی از جایگاه و نقش مشارکت بین المللی ایران در تولید علم در طی بازه زمانی مورد بررسی فراهم آورد. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد تحقق اهداف زیر است:
- روند تولیدات علمی مشارکتی بینالمللی ایران ؛
- ترسیم شبکه مشارکت بین المللی ایران در تولید علم؛
- تحلیل ساختار شبکه مشارکت بینالمللی ایران در تولید علم با استفاده از شاخصهای کلان تحلیل اجتماعی؛ جهت تحقق اهداف مذکور، پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به سوالات زیر است.
- روند تولیدات علمی مشارکتی بینالمللی ایران چگونه بوده است؟
- ساختار و پیکربندی شبکه مشارکت بین المللی ایران در تولید علم چگونه است؟
- ساختار شبکه مشارکت بین الملی ایران بر اساس شاخص های کلان تحلیل شبکههای اجتماعی چگونه در بازههای زمانی مختلف تحول یافته است؟
2. روش شناسی
پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و با رویکرد علمسنجی انجام میشود.در این پژوهش از شاخصهای کلان تحلیل شبکههای اجتماعی بهره گرفته میشود. در این پژوهش، پایگاه وب علوم1 از جمله محصولات کمپانی تامسون رویترز برای جمعآوری دادهها مورد استفاده قرار گرفت. از آنجا که پژوهش حاضر در راستای ترسیم و تحلیل شبکه اجتماعی مشارکت پژوهشگران ایرانی در تمامی حوزه-های دانش انجام میشود، سه پایگاه اصلی تشکیل دهنده وب علوم شامل پایگاه استنادی علوم، پایگاه استنادی علوم اجتماعی و پایگاه استنادی هنر و علوم انسانی مورد استفاده قرار میگیرند .
در پژوهش حاضر از نسخهای از پایگاه وب علوم استفاده میشود که از سال 1900 تا 2013 را تحت پوشش خود قرار میدهد منتها از سال 1900 تا 1968 هیچ گونه فعالیت علمی مشارکتی بین ایران و سایر کشورهای جهان در این پایگاه انجام نگرفته است و انجام جستجو در پایگاه وب علوم نشان میدهد که پژوهشگران ایرانی فعال در تمامی دانشگاههای کشور از سال 1969تا 2013 میلادی تعداد 176691 مدارک در حوزههای مختلف منتشر کردهاند که در این میان تعداد 36879 مقاله از طریق مشارکت بینالمللی - همکاری حداقل یک نویسنده دارای وابستگی سازمانی به موسسات ایرانی با حداقل یک نویسنده دارای وابستگی سازمانی به موسسات خارجی در تالیف یک مقاله - تولید شده است.
تمامی این مدارک به عنوان جامعه پژوهش حاضر انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. به عبارت دیگر، جامعه پژوهش حاضر از تعداد 36879 مقاله تشکیل شده که از طریق مشارکت بینالمللی پژوهشگران ایرانی طی سالهای 1969 تا 2013 تالیف و در پایگاه وب علوم نمایه شده است. پس از جستجو و شناسایی مقالات مورد نظر در پایگاه وب علوم، مدارک بازیابی شده ذخیره و سپس اطلاعات مربوط به شبکههای مشارکت بینالمللی کشورها به صورت دستی به نرم افزار مایکروسافت اکسل 2 منتقل میشود.
این دادهها سپس با استفاده از نرمافزارهای تحلیلی شبکههای اجتماعی مانند یو.سی.آی.نت3 و وی.او.اس. ویوور4 مورد تحلیل قرار گرفته و شبکههای اجتماعی همتألیفی بین-المللی پژوهشگران ایرانی ترسیم و تحلیل میشوند. در این پژوهش ساختار شبکههای مشارکت بینالمللی پژوهشگران ایرانی و همچنین نحوه تحول شبکهها در بازههای زمانی مختلف با استفاده از شاخصهای کلان تحلیل شبکههای اجتماعی مورد بررسی قرار میگیرد. در مطالعات تحلیل شبکههای اجتماعی، شاخصهای کلان برای مطالعه پیکربندی و ویژگیهای ساختاری شبکهها مورد استفاده قرار میگیرند. در مطالعات تحلیل شبکههای اجتماعی، شاخصهای کلان برای مطالعه پیکربندی و ویژگیهای ساختاری شبکهها مورد استفاده قرار میگیرند: شاخصهای کلانی که در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار میگیرند عبارتند از: چگالی1، اتصال2، چند پارگی3، ضریب خوشهبندی4، تمرکز5، میانگین فاصله6، قطرشبکه7 و مولفههای تشکیل دهنده شبکه.8
.3یافتهها
پرسش اول پژوهش. روند تولیدات علمی مشارکتی بینالمللی ایران چگونه بوده است؟
برای بررسی تعیین روند تولیدات علمی مشارکتی بینالمللی ایران در بازه زمانی 5 ساله مختلف، دادههای مربوط به تولید کل و تولید مشارکتی در سالهای 2013-1969 به 9 بازه زمانی 5 ساله تقسیم بندی شده تا سیر روند تولیدات علمی قابل تفسیر و تحلیل گردد. برای بررسی اولین پرسش جدول 1 طراحی گردید و در آن دادههای مربوط به تولید کل و تولید مشارکتی سالهای 2013- 1969 به 9 بازه زمانی 5 ساله تقسیم بندی شدند تا سیر روند تولیدات علمی قابل تفسیر و تحلیل گردد.
در بازه زمانی اول یعنی سالهای 1969 تا 1973 تعداد کل مقالاتی که پژوهشگران ایرانی در پایگاه وب علوم نمایه کرده بودند شامل 314 مقاله 0/178 - درصد از کل تولیدات ایران - بوده است در این بازه زمانی 18 کشور همکار بینالمللی ایران بودهاند و 91 هم تالیفی با این کشورها شکل گرفته است. حاصل همکاریهای بینالمللی ایران در این دوره تعداد 66 مقاله 0/179 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است . در بازه زمانی دوم یعنی 1978-1974 تولید کل پژوهشگران ایرانی در پایگاه وب علوم با افزایش 1878 مقاله نسبت به بازه زمانی اول روبرو شده و تعداد کل تولیدات به 2191 مقاله 1/24 - درصد از کل تولیدات ایران - رسیده است.
در این بازه زمانی ایران دارای 44 کشور همکار بینالمللی بوده است و 628 هم تالیفی با این کشورها شکل گرفته است که نتیجه آن 538 مقاله 1/458 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است. در بازه زمانی سوم 1983-1979 با کاهش 850 مقاله نسبت به بازه زمانی دوم مواجه میشویم که تعداد تولیدات کل پژوهشگران ایرانی را در این بازه به 1342 مقاله 0/76 - درصد از کل تولیدات ایران - میرساند. در این بازه ایران دارای 46 کشور همکار بینالمللی بوده است و 542 همتالیفی با این کشورها شکل گرفته است که حاصل این فعالیت انتشار 431 مقاله مشارکتی 1/169 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است.
در بازه زمانی چهارم 1988-1984 باز هم با کاهش تعداد مقالات روبرو هستیم به طوری که تعداد تولید کل پژوهشگران ایرانی به 755 مقاله 0/427 - درصد از کل تولیدات ایران - میرسد. این بازه زمانی ایران دارای 33 کشور همکار بینالمللی بوده است و 251هم تالیفی با این کشورها شکل گرفته است که حاصل این فعالیت برابر با 218 مقاله مشارکت بینالمللی 0/592 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - میباشد. در بازه زمانی پنجم 1993-1989 موجی از رشد تولیدات علمی ایجاد شده و تعداد تولیدات علمی کل را نسبت به بازه زمانی قبل افزایش میدهد.
در این بازه تعداد کل تولیدات علمی در پایگاه وب علوم به 1106 مقاله 0/626 - درصد از کل تولیدات ایران - میرسد. همچنین در این بازه زمانی ایران دارای 45 کشور همکار بینالمللی بوده است و 578 هم تالیفی با این کشورها شکل گرفته است که حاصل این فعالیت برابر با 354 مقاله مشارکتی بینالمللی 0/959 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است. در بازه زمانی ششم -1994 1998 تعداد کل تولیدات علمی پژوهشگران ایرانی به 3212 مقاله 1/818 - درصد از کل تولیدات ایران - میرسد.
در این بازه ایران دارای 76 کشور همکار بینالمللی بوده است و 1693 همتالیفی میان آن ها شکل گرفته است که حاصل این فعالیت برابر با 937 مقاله مشارکتی بینالمللی - 2/54 درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است. در بازه زمانی هفتم 2003-1999 تعداد کل تولیدات علمی پژوهشگران ایرانی در پایگاوه وب علوم به 10187 مقاله - 5/766 درصد از کل تولیدات ایران - میرسد.
در این بازه زمانی ایران دارای 93 کشور همکار بینالمللی بوده است و 4105 همتالیفی میان آنها شکل گرفته است که حاصل این فعالیت برابر با 2523 مقاله مشارکتی بینالمللی 6/842 - درصد از مقالات مشارکتی بینالمللی ایران - بوده است. در بازه زمانی هشتم 2008-2004 تعداد کل تولیدات علمی پژوهشگران ایرانی در پایگاه وب علوم به 41685 مقاله 23/593 - درصد از کل تولیدات ایران - میرسد. در این بازه زمانی ایران دارای 130 کشور همکاری بینالمللی بوده است و 16640 هم تالیفی میان آنها شکل گرفته است
