بخشی از مقاله
چکیده:
تربیت عملی است که براساس روش صحیح آن استعدادهای روانی - جسمانی انسان شکوفا می شود. شناخت وعمل به اصول و مبانی و روشهای و برنامه های این حوزه تحقق بخش آرمان و سعادت واقعی انسان در زندگی می شود اسلام بعنوان دین همه جانبه و کامل، طرح واقع بینانه نظری و عملی از تربیت دینی ارائه داشته است کاربرد روشهای تربیتی که در سیره معصومان دیده می شود نشانگر اهمیت وتاثیر زیاد آن در تربیت انسان در بعد دینی می باشدبه گونه ای که استفاده به جا و صحیح از این روش ها - با استخراج از قرآن و روایات - می تواند نقاط قوت زیادی در تربیت دینی به همراه داشته باشد.
مقاله حاضر با هدف بررسی روش ترغیب و ترهیب در تربیت دینی بعنوان روشی مورد تاکید در اسلام با نظر به آیات و روایات، به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد روایی-قرآنی به این مهم دست می یابد که حاصل تربیت انسان از منظر اسلام، متضمن عمل به شیوه ها و اصول تربیتی و توجه داشتن به هدف نهایی خلقت انسان انگیزه و تلاش در این زمینه را فراهم می کند شیوه ترغیب و ترهیب از شیوه های تربیت دینی اسلام که با نهادینه کردن رفتارهای پسندیده و میل و اشتیاق به آنها و کراهت از رفتارهای ناپسند نقش موثر و زیادی در سوق دادن فرد و جامعه به سمت تعالی و کمال دارد.
مقدمه:
اهمیت و جایگاه تربیت انسان از نظر اسلام و فلاسفه ژرف نگر و کارشناسان تعلیم و تربیت جای تردید ندارد و بنای عقلای جهان و همه شرایع الهی بر این اصل تاکید می کند بگونه ای که انکار جایگاه و نقش آن در زندگی انسان منافی با فطرت و وجدان و نیز خلاف ضرورت عقل و شرع و در حکم انکار بدیهیات است .
هدفداری تربیت از هدفداری نظام آفرینش و نوع جهان بینی و انسان شناسی و مبانی پذیرفته شده یک مکتب تربیتی جدا نیست؛ یعنی هر مکتبی با توجه به مبانی اعتقادی خود از تربیت انسان هدف خاصی را دنبال می کند.
براساس نگرشی که اسلام به علم آفرینش و مبدا هستی دارد و مقصدی که برای حرکت عمومی جهان قائل است و عنصر روحانی و الهی که برای انسان معرفی می کند و آغاز و انجامی که برای حیات او می شناسد، والاترین هدف و مقصود از تربیت "ساختن و خالص کردن انسان برای خداست که رمز سعادت و فوز و فلاح و جاودانگی او در این نکته نهفته است.
ترغیب و ترهیب از روش هایی است که در سیره پیامبر - ص - و اهل بیت - ع - برای ایجاد انگیزه و گرایش در مردم به کارهای نیک و ایجاد نفرت و کراهت در آنان نسبت به کارهای زشت و به دنبال آن ، بازداشتن ایشان از کارهای ناشایست اخلاقی به کار رفته است .هرچند که این روش از منظر قرآن به صراحت به عنوان یک روش تربیتی عنوان نشده اما بیان مصادیق زیادی از تشویق ها وانذارهای قرآنی بعنوان مصادیقی از این روش گویای اهمیت و تاثیر نقش بکارگیری ترغیب و ترهیب در تربیت دینی می باشد
ضرورت و اهمیت پرداختن به شناخت و عملی کردن این روش ، به دلیل تاثیر ونقش زیادی است که ترغیب و ترهیب - بر پایه آموزه های اسلام - میتواند در زندگی فرد داشته باشد است زیرا بیان پیامدهای رفتارهای اخلاقی موجب می شود در متربی نسبت به رفتارهای پسندیده میل و اشتیاق و نسبت به رفتارههای ناپسند نفرت و کراهت به وجود آید. میل و اشتیاق ، منشا انگیزه اقدام به کارهای شایسته و نفرت و کراهت سرآغاز انگیزه ترک رفتارهای ناپسند می شود؛زیرا انسان طبیعتا به آنچه به او سودی می رساند گرایش دارد و به دنبال آن است و از آنچه به او زیانی می رساند متنفر است و از آن پرهیز می کند.
" ترغیب " از "رغبه " و " ترهیب" از "رهبه" یا " رهب" مشتق شده است. " رغبه " به معنای میل و اشتیاق و "رهبه" به معنای خوف و ترس است؛ بنابراین " ترغیب " عبارت است از ایجاد میل و رغبت نسبت به چیزی در یک یا چند فرد؛ و "ترهیب" عبارت است از ایجاد خوف و ترس نسبت به چیزی در یک یا چند فرد
در متون دینی نیز این دو واژه در همین معنا به کار رفته اند ؛ البته با اندکی تفاوت - طریحی ،1408ق ،ذیل ماده رهب و رغب - و آن اینکه ترغیب در متون دینی عبارت است از ایجاد خوف و ترس در فرد ،برای انجام اوامر و دستورهای خداوند متعال؛ و ترهیب عبارت است از ایجاد خوف و ترس در فرد ، نسبت به ارتکاب اعمال حرام و ناشایست ؛ اعم از حرام ومکروه.
.1شیوه های ترغیب و ترهیب
با تامل در سیره های تربیتی معصومان - ع - ،می توان چند شیوه ترغیب و ترهیب را شناسایی کرد . این شیوه ها عبارتند از : تشویق،تنبیه ،انذار و تبشیر ، وعده و وعید، و ارائه تصویری کامل از عمل .
.1-1تشویق تشویق به عنوان روشی مهم وموثر از روشهای ترغیبی تاکید شده ،در تربیت دینی است که بیانگر قول یا عملی که از فعل فاعل قدردانی کرده و می ستاید .بکارگیری این روش موجب رغبت ، دل گرمی ،نشاط و تحرک می شود و انسان را به جدیت وادار می کند زیرا انسانی که مورد تشویق قرار می گیرد احساس آرامش و رضایت خاطر و اعتماد به نفس می کند و برای جدیت بیش تر و تحمل دشواری ها آماده می گردد. برعکس، اگر مورد نکوهش یا ناسپاسی قرار گرفت دل سرد و بی رغبت می شود و احساس حقارت و ضعف می کند.به گونه ای که توان خویش را از دست داده و حتی قادر به استفاده از استعدادهای موجود خویش هم ندارد.
از آنجاکه با کاربرد این روش برعکس نکوهش که نکوهش و ناسپاسی شخصیت انسان را تحقیر می نماید و موجب افسردگی و ملال می گردد ،حس خودپسندی و حب ذات انسان را اقناع و موجب قوت قلب و نشاط می شود . و از این رو اسلام این روش را برای پرورش انسان ها بعنوان یک امر ضروری معرفی کرده است ، زیرا اگر نیکوکاران و بدکارانت در نظر دیگران یکسان باشند موجب دل سردی نیکوکاران ،در نیکوکاری و جرات بدکاران در ادامه تبه کاری خواهد شد.
در تربیت دینی نیز افراد نیکوکار و افراد تبه کار یکسان به شمار نرفته اند. قرآن از وعد و وعید،بشارت و انذار موج می زند ، لیکن در تربیت اسلامی بر تشویق ، بیش از تنبیه تکیه شده است . و همه بشارت های قرآنی به منظور تشویق نیکوکاران نازل شده است .
خدا در قرآن می فرماید: ما حقایق قرآن را سهل و آسان به زبان تو آوردیم تا اهل تقوا ذا بشارت دهی و معاندان لجوج را بترسانی
در احادیث نیز تاکید شده که مردمان خوب و بد نباید نزد شما مساوی باشند ؛ مثلا : امیرالمومنین - ع - به مالک اشتر می نویسد:
نیکوکار و بدکار نزد تو مساوی نباشند ، زیرا موجب این می شود که نیکوکاران در احسان کردن بی رغبت شوند و بدکاران به بدکاری عادت کنند.
دانشمندان تعلیم وتربیت و روان شناسان نیز موضو تشویق و نکوهش و بی تفاوتی مربیان را نسبت به رفتار جمعی از کودکان ، مورد آزمایش قرارا داده و تاثیر فوق العاده تشویق را در موفقیت آنان به اثبات رسانیده اند.هم چنین آثار بد نکوهش را در افارد دیگر مشاهده نموده اند.
بنابراین ،تشویق را می توان یکی از عوامل مهم و روش های موثر تربیت دانست که اولیاء،مربیان و ... می توانند از ان استفاده کنند.این نکته قابل ذکر است که برانگیختن استعدادها و قوای گونه گون انسان و پرورش آن که باید با کوشش و مساعی خود متربی نیز توام گردد، تا به منتهای کمال نسبی خود-بمیزان طاقت و توانائی -نائل شود.
