مقاله تزیینات در معماری اسلامی ایران با تأکید بر نقش مساجد

بخشی از مقاله

تزيينات در معماري اسلامي ايران با تأکيد بر نقش مساجد
چکيده :
معماري اسلامي در تمامي ادوار تاريخي داراي شکوه و عظمت خاصي بوده است . در اين گونه معماري، مسجد مجموعه اي از هنرهاي گوناگون است که به تزيين آن توجه خاصي شده است . مساجد و اماکن مذهبي همواره جايگاه ارزشمندي در ميان مردم دارد چرا که مسجد مکان سجده و عبادت بوده و هست ؛ جايگاه و مکاني که در آن انسان مي تواند با خداي خود به راز و نياز بپردازد. از آنجايي که در دوران اسلامي مسجد مجموعه اي از هنر هاي گوناگون را شامل مي گردد، از جمله تزيينات ،که به عنوان عنصري مهم در آن شناخته شده است ، در معماري مساجد ايراني نيز نقش اساسي و بنيادي در برقراري ارتباط و ايجاد حس وحدت در ميان مردم داشته و دارد و نقش مهمي در انتقال مفاهيم ديني ايفا مي نمايند، بنابراين تزيينات نيز به عنوان امري جدا ناپذير در مساجد نقش اساسي را در انتقال اين مفاهيم ديني دارند و از ارکان اصلي آن محسوب مي گردد. از اين رو اين نوشتار بر آن است تا به واکاوي مفهوم تزيين و تاريخچه آن در معماري ايراني و همچنين انواع تزئينات بکار رفته در مساجد به عنوان امري مهم در معماري اين بناها بپردازد. بنابراين نتايج تحقيق نشان دهنده اين است که تزئينات همواره در معماري به خصوص معماري مساجد جايگاه و نقش بسزايي داشته و به عنوان عنصري مهم در مساجد شناخته شده است .
واژگان کليدي: تزيينات ، معماري اسلامي، معماري ايراني، تزيين مسجد

مقدمه
شکوه وزيبايي معماري ايران به ويژه در دوران اسلامي، به تزيين و آرايش آن بستگي دارد .هنرهاي والاي اسلامي، از هنرهاي تزييني وکاربردي گرفته تا احداث زيباترين بناهاي مذهبي، داراي اهميت و اعتبار ويژه اي است (کياني ،١٣٧٦ :٩).
زيبايي همواره يکي از مهمترين ابعاد هنر و معماري در طول تاريخ و تزيين حقيقي نيز به عنوان يکي از روشهاي خلق زيبايي مطرح بوده است . تزيين در معماري و هنر اسلامي نقش ويژه اي به خود اختصاص داده است .اين تزيينات بويژه در مساجد و مکانهاي مذهبي ايران از زيبايي و شکوه و وحدت آفريني برخوردار بوده است (انصاري ،١٣٨١: ٥٩). تزييناتي چون آجرکاري ،گچبري ،کاشيکاري ،حجاري، منبت کاري،آيينه کاري و نقاشي در تمام ادوار اسلامي رواج داشته و در هر دوره اي با امکانات آن روزگاران پيشرفت کرده است .بناهاي باقي مانده از دوران اسلامي مانند،مساجد، مقابر، مدارس ، کاخها، حمامها و حتي پلها داراي تزيينات گوناگوني است که معرف اهميت اين هنر در ادوار مختلف است . تزيينات معماري توسط ايرانيان ، تکامل هنري عمده اي يافته است به طوري که در بسياري از کشورهاي اسلامي توسط هنرمندان ايراني، بناهايي با تزيينات مختلف انجام گرفت ، اين بناها به مرور ايام وبا شيوه هاي متفاوت و خاص هردوره در هرکشوري به اجرا در آمد (کياني ،١٣٧٦ :٩). هنرهاي مرتبط با معماري که امروزه به همه آنها تزئينات گفته مي شود نقش بسيار مهم و سهم بسزايي در هويت بخشي معماري ما دارند. اينکه اين تزئينات چه هستند؟ چه نقشي دارند؟ نسبت آنها با معماري چيست ؟از جمله سؤالات مهمي است که در اين زمينه مطرح است .
روش تحقيق
براساس رويکرد مقاله که داراي ويژگي انکشافي مي باشد،از همين رو براي ايجاد شالودهاي انسجام بخش به اين تحقيق ،روش تحليلي- توصيفي انتخاب ودر طول پروسه پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است براي به دست آوردن نتايج مطلوب در اين مقاله ،از تحقيق کتابخانه اي اعم از کتاب ،رساله ،ومقالات ، نيز استفاده شده است ..
تاريخچه تزيينات در هنر معماري ايران
تزيين در زبان فارسي معادل آراستن به معني زينت دادن با افزايش در مقابل پيراستن آمده است . البته بـراي آراسـتن معـاني بسياري از قبيل نظم دادن ، آماده کردن ، آباد کردن ، بر پا کردن و ... آورده اند (انصـاري، ١٣٨١: ٦٣). در ايران تزيينات پيشرفته يکي از عوامل ضروري معماري بود که در هر دوره با نوآوري هاي جديد به وجود مي آمد.در تزيينات معماري ابتدائي
ديوارهاي اتاق ها را با ترکيب اکسيد آهن و آب ميوه ها به رنگ قرمز در مي آورند (پوپ ،١٣٨٥ :٥).
از سوي ديگر در معماري اوليه ايراني از آجرها توده هاي براي تزئينات ساختماني بسيار مناسب بود به طوري که تا قرن دوازدهم پيش از ميلاد از آجر هاي لعابدار براي تزيينات بناها استفاده مي کردند. چنانچه مي توان آجرهاي سبز و آبي که در تزيين زيگورات چغازنبيل و آجر هاي آبي و زرد در تزيينات شهر شوش مورد استفاده قرار گرفته بودند را به طور مکرر مشاهده نمود. ترکيب تحسين برانگيز رنگ هاي آبي ، سبز ، قرمز و زرد و استفاده شاهانه از آبکاري هاي فلزات گران بها شوش را از ساير شهر هاي ايران جدا و آن را به قلب سلطنت و مرکز قدرتي مقدس تبديل مي نمود (همان : ٢٠ -٢٦).
عوامل مؤثر در روند تزيينات معماري
در دوره طولاني تزيينات معماري اسلامي ايران همواره عاملي در تغيير و تحولات اين تزيينات تأثيرگذار بوده اند که از آن جمله مي توان به نقش نيروي انساني، مواد و مصالح ، حکومتها، دين و مذهب و مراکز علمي، فرهنگي و هنري مانند کتابخانه و مدرسه ها اشاره کرد. قابل ذکر است که اين عوامل بخش عمده اي از تحولات را به خود اختصاص داده اند اما همه تحولات و دگرگونيهايي که ما در طول ساليان دراز داشته ايم صرفا به همه اين موارد ختم نمي شود بلکه در کنار اين مسائل عوامل ديگري نيز مؤثر بوده اند( مکي نژاد،١٣٨٧: ١٠٧).

انواع تزيينات در معماري اسلامي
-آجرکاري
هنر چيدن آجر را در بناها به منظور عرضه نماهاي تزييني متناسب با شکل وهيئت کلي بنا آجر کاري مي نامنـد .آثـار گونـه گون معماري به جاي مانده از دوران هاي مختلف بعد از اسلام ايران شاهد نمونه هاي پـرارزش از هنـر اسـتادکاران ايرانـي در آفرينش سطحه هاي آجري در زيباترين طرحها وتناسب هاي زيبا وموزون است .توانايي بنا يان ايراني در ايجـاد سـطحه هـاي آجري شکوهمند وچشم نواز چنان است که بسياري از بناهاي اين مرز وبوم باوجود گذشت چندين سده وحتـي هـزار سـال از عمرشان ،همچنان از جلوه وشيوايي پر جاذبه اي بر خوردارند.ذوق هنر آفرين طراحان ودست هاي تواناي بنايـان در بيشـتر ايـن بناها براي خلق زيباييها چنان در هم آميخته که گويي آجر سخت در دست آن ها چون موم نرم و شـکل پـذير بـوده اسـت . در مواردي بسيار سطحه هاي تزييني وسيع بناهاي آجري ايران ،جاذبه شان از بناهاي که با چند گونه مصالح مختلف بنـا شـده انـد بيشتر است .هنر آفرينان ايران حتي پس از استفاده بيشتر از کاشي وکاربرد آن در بناها ،به جز سطحه هايي محـدود (تـا پـيش از دوران صفويه )چون ورودي ها ،در عمده آثار تمايلي به استفاده از کاشي در تمامي سطح نماي بنا از خود نشان نداند وکوشيدند تا با کاربرد گسترده تر آجر در گونه هاي مختلف تزييني ،حالت ارگانيک اين ماده را در ارتباط با شکل بنا حفظ کنند ودر عـين حال که به جنبه هاي زيبايي وتزييني نماي بنا توجه داشتند ،سعي شان برآن بود تا توانايي هاي القا انسجام ،استحکام ،پايداري - را از بنا بنگرند وآن را به يک آذين (دکور)تبديل نسازند (کياني،١٣٧٦: ٥٩و٥٨).
-کاشي کاري
يکي از رکنهاي اساسي و مهم در تزئينات معماري کاشي است . امروزه کمتر بناي اسلامي ديده مي شود که نمودي از کاشي نداشته باشد. اين ماده مقاوم با رنگهاي درخشان در گونه هاي مختلفي چون معرق ، هفت رنگ و زرين فام مورد استفاده قرار گرفته است (مکي نژاد،١٣٨٧: ١١١).در معماري مساجد بيشترين توجه به محرابها که از قرن سوم هجري به تزئين آن توجه شده بود و قرنيزها معطوف شد. از عناصر مورد توجه در محراب ، به کارگيري کتيبه هاي خطي است که همراه با تزئينات گياهي در انتهاي حروف و زمينه ظاهر مي شد. علاوه بر آن خط ثلث نيز براي اولين بار در کتيبه ها ظاهر گرديد که اولين نمونه آن محراب امامزاده کرار اصفهان (٥٢٨ه ) است . يکي ديگر از کتيبه هاي معروف اين دوره کتيبه مسجد جامع قزوين به خط کوفي و نسخ با زمينه اي از نقوش مو و پيچک به رنگ آبي است (همان : ١٥٦).
-گچ بري
قديمي ترين تزئين معماري که در بناهاي اسلامي ايران به کار رفته عبارت بود از گچ بري که بعدا بندکشي تزييني به دنبال آن آمد (ويلبر و ديگران ، ١٣٧٤: ١٧١). در اوايل دوران اسلامي کاربرد گچ در تزيينات معماري ، از جايگه والايي برخوردار بود. به طوري که اغلب سطوح بناها را با آن اندود و روي آن را با گچبري رنگي تزيين مي کردند. در مساجد اوليه از تزيينات گچ بري هاي پيشرفته رنگي استفاده مي شد. استفاده از گچ در برجسته کاري و کنده کاري يکي از فرآورده هاي ذوقي خاص معماري دوره ي سلجوقي است که تا دوره ي ايلخاني ادامه مي يابد. نقوش گچ بري شده در اين دوره مفصل تر، پيچيده تر و پرکارتر شده و طرح اسليمي ها، کاجي شکل ها و گل و بوته هاي کوچک و بزرگ مورد استفاده قرار گرفت . در اين زمان کتيبه هايي که نقوش متصل و پرکار داشتند اطراف محراب را مي پوشاندند. بهترين گچ بري هاي تاريخ معماري اسلامي را مي توان در محراب شبستان غربي مسجد جامع اصفهان و مقبره بايزيد در بسطام و ... مشاهده نمود (ايمني، ١٣٨٩: ٨٨).
-آيينه کاري
معماران ايراني همواره به شيوه هاي گوناگون ومتناسب با مکان وبا مصالحي که مايه اصلي آن خاک است به آمود بـرون بنـا پرداخته وشاهکارهائي در حد جهاني پديد آورده اند.آجر وکاشي دو نمونه برجسته از اين گروه مصالح است وبناهـاي تـاريخي پرشکوه برجاي مانده درسراسرمحدوده ايران کنوني وايران بزرگ گذشته وسرزمين هاي تاثير پذيرفته ازفرهنـگ ايـران ،گـواهي گويا بر اين امر که آنان در کار خود هنرمنداني بي همتا بوده اند ،هرچند نام ونشان شمار اندکي از آن ها بر جاست . آينه کـاري را بايد واپسين ابتکار هنرمندان ايراني در اين گروه هنرهاي زيبا دانست که ايرانيان در معماري داخلي وتزيين درون بنا بـه کـار گرفته اند .اجرا کنندگان اين شاخه از هنر که به دقت ،ظرافت وحوصله بسيار در کار نيازمند است از زمـان پيـدايش تـا کنـون همواره هنرمندان ايرانني بوده هستند. آينه کار با ايجاد اشکال وطرحهاي تزييني منظم وبيشتر هندسي از قطعات کوچک وبـزرگ آينه در سطوح داخلي بنا فضايي درخشان وپر تلالو پديد مي آورد که حاصل ةن بازتاب پي در پي نور در قطعـات بـي شـمار آينه وايجاد فضايي پرنور،دل انگيز ورويايي است ( کياني،١٣٧٦: ٢٣٩).
-نقوش هندسي
طرح هاي هنر اسلامي، گونه اي از طرح هاي سنتي ايراني هستند که در عين دارا بودن زيبايي ، ملاحت و کاربردهاي متنوع ، از يک سري اصول و قواعد هنري و رياضيات فرمي، نيز بهره مي برند. اصول هندسه در تمامي هنرهاي اسلامي نمودار است و با مفاهيم نمادين کيهاني و فلسفي پيوند مي يابد؛ و يکي از کاربردهاي آن ، در کنار هم قرار گرفتن و تکرار الگوهاي ساده مي باشد که تا بي نهايت قابليت گسترش دارد. اين نقوش پيچيده و زيبا، ساختار ساده اي دارند؛ و از تکرار واحدهاي دايره ، مربع و مثلث به دست مي آيند(عنايت ،١٣٨٧: ٣٦).
-مقرنس
پس از ورود اسلام به ايران ، هنرهاي ايراني با حفظ پيشينه تاريخي خود ؛ جنبه اي الهي نيـز يافتنـد. در ايـن ميـان مقـرنس همچون ساير آثار هنري شکل اصلي و آشناي خود را در دوران اسلامي يافت ( موسوي ، ١٣٨١: ١٠٤). مقرنس به شکل پله پله ساخته مي شود بناي بلند مدور و ايوان آراسته و مزين با صورت ها ونقوش که بر آن با نردبان روند مقرنس کاري را مي تـوان به پر کردن يک ناحيه يا سطح مقعر با دو يا چند طبقه ربع گنبدي کوچک که در آن رأس ربع گنبدها در هر طبقه از طبقـه زيـر پيش آمده تر است ، اطلاق کرد. بين هر ربع گنبد مقعر يک هلال مقعر وجود دارد. ميتوان دو رويکرد سـازه اي و تيـزن را بـراي مقرنس برشمرد. مقرنس ها ساختار ترکيب ساده اي داشتند ؛ اما به تديج بر جزئيات آنها افزوده شد و از کارکرد سازه اي صرف خارج شد ، با رويکرد تلفيق و بعضا تفکيک ناپذير از ساختار و تيزن اجرا شدند آن روند تا بدانجا پيش رفـت کـه مقـرنس در بعضي از موارد (به خصوص در طاق ها) کاملا تيزن گشت و بدون هيچ نقش سازه اي و پـس از اجـرا اسـکلت و بدنـه اصـل ساختمان به آن افزوده شد ( نادري فر وديگران ، ١٣٨٩: ٢٩و٣٠).
-اسليمي
اسليمي و نقوش وابسته به آن شناخته شده ترين عناصر تزييني در تمام هنرهـاي دوره اسـلامي هسـتند. ايـن نقـش در دوره اسلامي و در پي محدوديت در تصويرگري ، از موضوعات جاندار مورد توجه خاص هنرمندان اسلامي واقع شد. اين هنرمنـدان براي رهايي از خطر متهم شدن به رقابت با خداوند در خلق مظاهر طبيعت ، توجه خاصي به گسترش و استفاده از نقوش و طرح هاي تجريدي که عاري از هرگونه شبيه سازي طبيعت بود ، از خود نشان دادند. از ميان تمامي اين طرح ها نقـوش اسـليمي بـه تنهايي تمام ويژگي هاي مورد انتظار را در خود داشت . اهتمام هنرمندان دوره اسلامي در جهت تکامل و اعتلاي نقوش اسليمي باعث شد اين نقوش که ريشه در تاريخ و هنر ايران قبل از اسلام دارند با عنوان «نقوش اسليمي» و وابسـته بـه تمـدن اسـلامي شناخته شوند. اين نقوش با طبيعتي خميده و نرم به عنوان معمول ترين عنصر و ويژگي بياني هنر اسلامي و تنها در همين فرهنگ هنري به شمار مي آيند (ميرزايي،١٣٩١: ٥٤).
-کتيبه
وجود کتيبه ها در معماري اسلامي نشانگر خصايص بارز و اهميت فراوان هر بنا است .کـاربرد خطـاطي در معماري،عنصـر تزييني و عامل همسان نمودن انواع مختلف بناهاي اسلامي است و تقريبا تمامي بناهاي اسلامي، شامل کتيبه هـايي بـا مضـامين قرآن ، دعا و حديث بر سطوح خارجي و داخلي خود است .محل هاي مشخصي براي نگارش اين خطوط از جملـه منـاره هـا، سردرها، پايه ي گنبدها، محراب ، قبله و پايه داخلي گنبد مورد استفاده قرار مي گرفت . به طور کلي تمامي فضـاهاي خـالي بـا عناصر نوشتاري تزيين مي شد . علاوه بر زيبايي تزييني کتيبه ها آنها در برگيرنده معاني و مفاهيمي هستند که انعکـاس دهنـده ، شرايط اجتماعي، مذهبي و فرهنگي زمان نگارش آنها و ازطرفي ديگر نمايانگر تمامي خلاقيت هاي هنرمندان مسـلمان و ظهـور خلوص معنوي آنها مي باشد (شايسته فر، ١٣٨٤: ٩٦).
نقش تزيين در مساجد و ايجاد فضاي معنوي و انتقال مفاهيم ديني
در معماري اولين مساجد اعراب ، ما تنها مي توانيم اتاقکي را تجسم کنيم که چهار ديـوار آن را محصـور کـرده اسـت . امـا هنگامي که اسلام وارد ايران مي شود و ساخت مسجد در اين ديار هـم ضـروري مـي گـردد، روحيـۀ خـاص مـردم کـه در کوچکترين موارد هم به جستجوي زيباييها مي پردازد، سبب مي شود مسجد تنها به صورت يک اتاقک ساده باقي نماند. مسـجد ايراني مسجدي مي شود داراي صحن و حياط که دور تا دور آن رديف طاق ها قرار گرفته که تشکيل چهار نماي داخلي بنـا را مي دهند و رو به مرکز دارند. در وسط هريک از اين نماها ، ايواني وجود دارد که اين فضاي فرو رفته با نيم گنبدي در بالاي آن به شبستان يا تالار اصلي مسجد راه مي يابد و محيطي پديد مي آورد که بي آنکه بسته باشد، پوشـيده اسـت . ايـوان و گنبـد از عناصر خاصي مي شوند که ايرانيان به معماري مسجد اضافه کمي کنند و سپس در تمامي جهان اسلام ادامه مي يابند ( افتخاري راد،١٣٨٠: ٣٠).