بخشی از مقاله
بررسی تزیینات وابسته به معماری در عمارت عالی قاپو
چکیده: بحث معماری اسلامی بدون پرداختن به تزیینات آن ناقص میباشد. زیرا تزیینات جزو لاینفک معماری اسلامی است. بخش عمدهای از معماری اسلامی به تزیینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری اسلامی در شکل گیری و دوام و بقای آن دارد. این تزیینات می تواند شامل کوچکترین اجزای معماری با کاربرد انواع مصالح در سادهترین صورت ممکن تا کلی ترین و عمدهترین بخشی های معماری مانند گنبدها، شبستان ها و ... با انواع و اقسام مصالح در پیچیدهترین شکلی های مختلف هندسی و انتزاعی با روشی های گوناگون باشد. تزئینات به کار رفته در بنای عالی قاپو شامل: دیوارنگارهها، کشته بری، مقرنس کاری،تنگ بری، کاشیکاری و لایه چینی است.
مقدمه
تزیینات وابسته به معماری باعث افزوده شدن ارزشی و ایجاد هماهنگی و کارآمدی فضای معماری می شود. با توجه به تزیینات آثار باقی مانده مشخص میشود که تزیینات نقش اساسی در شکلگیری و دوام اهداف معماری اسلامی داشته است. مطالعه درباره تزیینات وابسته به معماری اسلامی ایران بیانگر پیشرفت و تعالی آن طی ادوار مختلف میباشد. این یینات می تواند شامل بخشهای مختلف معماری با انواع مصالح و روشی ها و تکنیکهای گوناگون باشد. در این مقاله سعی برآن است که تزیینات وابسته تزییناتی چون دیوارنگارههای عالی قاپو که به دو شیوه تمپرا و آبرنگی کار شدهاند، لایه چینی، مقرنس کاری از نوع تنگابری، کاشیکاری و کشته بری است. عمارت عالی قاپو که یکی از آثار زیبا و ماندگار عصر صفویه در زمان پایتختی اصفهان با معماری و هنرهای جنبی شاخصی خود یک بنای ممتاز این دوره مشهور است.
تزیین در هنر اسلامی و در معماری صفویه
یین اسلامی چه بر روی اشیا و چه بر روی بناها هر نقش مایه جزیی از کلی است و با تاثیر متقابل و روی هم قراردر گرفتن انواع طرح ها و مواد مختلف حاصل می شود و هر کدام از آنها ماهیت خود را در درون کلی نشان میدهند. «تزیین در معماری اسلامی چندین کارکرد دارد، اما به نظر میرسد که نمود اصلی آن و یا هدف عمده آن ایجاد ارزش های ترکیب بندی غیر متمرکز حل تمامی آن عناصری که در دیگر سنتهای معماری در خود بنا اهمیت دارد و تعادل و ضد تعادل بارها و وزن ها و تنشهای ساختمانی مکانیسم واقعی یک ساختمان است» (براند، ۱۳۸۳، ۹). توجه ویژه به تزیین از ویژگیهای بنیادی معماری دوران صفویه میباشد. در نتیجه بناهای اصفهان که از این دوره باقی مانده، منبع مهمی برای بررسی تزیین در معماری اسلامی ایران به شمار میرود. تزیینات به ظاهر ساده، اما بعضاً بسیار پیچیده و پر کار هندسی که معمولاً یا به صورت منفرد و بر سطح آثار، روی دیوارها، سقف و کف بناها و یا در ترکیب هماهنگ با دیگر طرحهای سنتی مانند ختایی بوده، مورد استفاده قرار میگیرند. برای قسمت های داخلی بناها مانند در، پنجره، سقف و یا کف اتاق، مواد مصالح به کار رفته برای طراحی، به پیروی از شکل های هندسی به کار گرفته شدهاند. «هر کدام از اجزای تزیینی هنر اسلامی، شامل نقوشی هندسی، اسلیمی ها، کتیبهها، رنگ ها و... همگی به خاطر داشتن معانی و مفاهیمی خاصی انتخاب و در کنار یکدیگر قرار داده شدهاند و علاوه بر ذوق هنری و دید زیباییشناسی هنرمندان سنتی، گویای افکار، عقاید و ارزشهای حاکم بر زندگی اجتماعی دوره صفویه هستند». (فراستی، ۱۳۸۵، ۷۹) تزیینات خارجی عالیقاپو بیشتر معمارانه است تا کاربردی و تاکیدان بر طاق نماهای مشبک و دهانههای قوسی دار است.
توجه پادشاهان صفوی به هنر و نگارگری قطعا منجر به رشد و تعالی نسخ خطی و انتقال انها به دیوارها با همان شیوه شد، در نتیجه با توجه به اثار و شواهد باستان شناسی می توان گفت با ارزش ترین دیوارنگارهها و رواج آنها مربوط به دوره صفویه است. «به رغم اینکه بسیاری از مجموعه دیوارنگاره های سده یازدهم (ه. ق) اکنون از میان رفته اند.اما بامقایسه آنچه ساختمان مجلل و کاخ شاهی که قابل شناسایی ماندهاند با مینیاتورها و مرقعات همان دوران (صفوی) آشکار میگردد که نگارگری های عالی قاپو و چهل ستون اصفهان شباهتهای نزدیک، هم با صورت سازیها و طراحیهای فردی دارند و هم با ترکیب بندیهای گروهی و بزرگ مقیاسی معاصرشان». (شریف زاده، ۱۳۸۱، ۱۰۴) «نقاشیهای دیواری و کاشیهای تصویری غالباً به لحاظ موضوع و حتی ترکیب بندی شباهتی بارز بانگارههای آن زمان دارد و میتوان حدس زد که توسط محمد قاسم و یا دیگر نگارگران دربار اجرا شدهاند». (پاکباز، ۱۳۸۶، ۱۳۳)، «اجرای دیوارنگارهها در این کاخ به صورت گروهی انجام میشد یعنی کارهایی از قبیلی طراحی، ترکیب بندی، قلم گیری، و ساخت و ساز صورت ها به عهده استادان بود و کارهایی نظیر بوم سازی و رنگ آمیزی را شاگردان انجام میدادند». (بابایی، ۱۳۸۶، ۱۳۷). با توجه به اینکه نقاشیهای عالی قاپو بدون امضا و تاریخ هستند باید تاریخ گذاری دیوارنگارههای ان با استفاده از اثار رقعهها و تک برگها میسر شود. دیوارنگارههای عالی قاپواز نظر فنی به نظر میرسد شبیه نقاشیهای دیواری خانه تاریخی پیرنیا در نایین می باشد. در این جا هم نقوشی ایجاد شده بر روی گچ با نظم و ترتیب معماری بنا انطباق دارند. و سراسر فضای دیوار تالار در ارتفاع حدود ۲/۵ متر از کف را میپوشانند. نقوشی دیواری پرندگان و اسلیمیها را انچنان ظریف و زیبا نشان میدهد به گونهای که یک مذهب برای تزیین کتاب عمل میکند. پیکرها فقط در شاهنشین به چشم میخورند، و اینها نیز از لحاظ سبک و موضوع به کار نگارگران برجسته آن زمان شبیه هستند. سبک دیوار نگارههای عالیقاپو همان سبک نگارگری صفوی است که با اندازههای بزرگ بر روی دیوار اجرا شدهاند. دیوارنگارههای عالیقاپو نشان میدهد که چگونه هنرمند نگارگر علاوه بر هنرنمایی در آثار مکتوب به خلق دیوارنگارههایممتازی در عمارت عالی قاپو موفق شده است.
• بررسی شیوه تمپرا در دیوارنگاری مکتب اصفهان
در دورهٔ صفوی، آرایش کاخها و بناهای عمومی و خصوصی با دیوارنگاری رونقی بی سابقه یافت و نقاشی دیواری در انواع مختلف، جزیی جدایی ناپذیر از معماری شد. مهمترین دیوار نگارههای تصویری این دوره که به شیوه تمپرا اجرا شده، عبارتاند از: ۱- دیوار نگارههای کاخ عالیقاپو در تالار موسیقی و روی ازارهها، بخش های زیر دوالی و طاقچهها و گوشوارهها، ۲- طبقه سوم این کاخ و روی بدنه جرزها در قسمت بالای از ارهها در زیر دوال " تزیینی تالار مرکزی و ۳بخشهایی در ایوان ستون دار دیده میشود. در دیوار نگاره های تمپرای اصفهان چون دیوارنگارههای عمارت عالی قاپو تأثیر نقاشی اروپا بر نقاشی دوران صفوی دیده میشود. تأثیرات اروپایی را در مواردی چون مدل جامهها، سرپوش ها نشستن پیکرهها بر روی صندلی و...می توان مشاهده کرد. «در مطالعات فن شناسی انجام گرفته روی نقاشیهای دیواری اجرا شده به شیوه تمیرا در بناهای دوران صفوی اصفهان، لایههای اصلی تشکیل دهندهٔ این تزیینات به ترتیب اجزا عبارتاند از: تکیهگاه استر، بستر شامل بستر زیرین و بستر رویه، لایههٔ تدارکاتی یا لایه بوم کننده، لایههای رنگ و لایههای محافظت کننده». (اصلانی، ۱۳۸۶، ۳۲۸).
مشق نگارههای پنهان عالی قاپو
مشق نگارههای پنهان عالی قاپو که از نظرموضوع و تعداد کم ولی ارزشمندند از لحاظ اجرا در برخی از تصاویر باقی مانده، انچنان مورد توجه قرار نگرفته و اطلاعات زیادی از آنها موجود نمیباشد. اولین گام در بررسی و شناخت آن ها یافتن این طرح ها و تمیز دادن انها از تصاویر اصلی است چرا که در برخی از موارد تنها خطوطی تک و محو از طرح باقی مانده است به طور کلی ان چه درباره مشق نگارههای پنهان می توان گفت این است که در پی فرو رفتن رنگها تزیینات بعضی قسمتهای نقوشی تک رنگ به صورت طراحی بدون پیش طرح ظاهر شدهاند. همچنین به دلیل پنهان بودن طرح ها، دیدن آنها بسیار مشکل است. بعضی شی هنوز در زیر لایههای رنگ پنهان است. برخی طرح ها نیز از بین رفته و یا مخدوش شده و تعدادی دیگر در ترکیب با تصاویر تزیینی است و امار دقیق این اثار در مجموعه عالی قاپو مشخص نیست. این نقوشی با سه موضوع ۱- انسانی، ۲- حیوانی ۳- گیاهی دیده می شود. نقوش انسانی: «در تمامی قسمتهای کاخ عالی قاپو، به جز طبقه پنجم، آن چه تاکنون به دست آمده ۱۷ طرح در اندازهها و صورت های متفاوت شامل طرح بدن کاملی در حالتهای مختلف، چهره، نیم تنه، یا قسمتی از بدن است. عمدهترین نقوشی در این دسته از طرحها دارای خصوصیات نقاشی ایرانی است. البته در برخی از موارد لباس شخصیتها ظاهر فرنگی دارد. در برخی موارد می توان از این طرح ها استنباط فرمی طنزگونه که امروزه تحت عنوان مضحک قلمی یا به اصطلاح غربی کاریکاتور شناخته می شود داشت». (حمزوی،۱۳۸۶، ۲۹۵ ۲۹۸). نقوش حیوانی: به دو دسته پرندگان و سایر حیوانات تقسیم پذیر است. «در مینیاتور یک کتاب مانوی دو شاخه گل تابدار و پرچین و شکن میبینیم و این تعبیر در عالی قاپو فراوان به چشم می خورد. برخی از اشکال نقاشیهای عالی قاپو از قبیل درختان با تنههای مواج و در پیچ، ... یک سنت کهن ایرانی است. مقایسه تزیینات دیواری اصفهان با قالیهای قرن شانزدهم میلادی آموزنده است». (استلینگ، ۱۳۶۲، ۹۲-۹۱). نقوش گیاهی «طرح های به دست آمده را میتوان به انواع گل و برگ ختایی، نقوشی اسلیمی و طرح هایی از گل و برگ و درختان طبقهبندی کرد نمونهای از ترسیم تنه درخت در طبقه سوم کاخ عالی قاپو وجود دارد که اجرای کلی و فرم آن بسیار شبیه به آثار شرق دور است». (حمزوی، ۱۳۸۶، ۲۹۹)
• تحلیل تزیینات طبقه ششم کاخ عالی قاپو
در طبقه ۶ کاخ عالیقاپو تعداد زیادی نقاشی وجود دارد. این نقاشی ها را اغلب بر سطح دیوارها، طاقچهها و ازاره ها کشیدهاند و تقریباً تمام سطح دیوارهای این طبقه از بالا به پایین، با استفاده از این نقاشیها تزیین شده است. ابعاد و اندازهٔ نقاشیها با توجه به سطح دیوار مشخصی شده، تقسیمبندی انجام شده برای چارچوب و موضوع نقاشی متفاوت است. نقاشیهای طاقچهها دربردارنده تک چهره هاست و نقاشی هایی که در بخشی از ارهها قرار دارند شامل تک چهرهها و یا زوج عشاق اند و اگرچه در قسمت ازاره ها بخاطر سطح بیشتر، نقاشیهای تک چهره بزرگتر از نقاشیهای طاقچهها انجام شده است. به نظر میرسد نحوه چیدمان شخصیتها در دیوارنگارههای طبقه ۶ کاخ عالی قاپو بر اساسی یک طرح و ارتباط از قبلی مشخص شده استوار است. شیوه چیدمان نقاشیهای تک چهره به گونهای است که چه آثاری که در کنار یکدیگر هستند و چه آثاری که روبروی هم قرار دارند، از نظر ارتباط با یکدیگر، در نهایت یک زوج عشاق را تداعی می کنند. در این طبقه، از طرح هایی مانند گلی، بوته، گلدان و پرنده در کنار نقاشی های تصویری استفاده شده است. سقفهای مقرنسی این تالار را با استفاده از تزیینات زیبای تنگ بری آراسته و روی آنها را با نقوش واسلیمی لایه چینی کردهاند و با استفاده از ورق طلا روی این تزیینات را پوشش دادهاند که متأسفانه در حالی حاضر بجز بخشهای کوچکی از آن، قسمت عمده ورق طلا از بین رفته است. بخش شمالی این تالار در سالهای اخیر با چند تیغه آجری و در و پنجرهای الحاقی از بقیه قسمتهای تالار جدا شده است.
در دوران صفویه هنر گچبری وارد شیوه وسبک های خاصی میشود به طوری که زیباترین مقرنس های گچی زینت بخش کاخ ها شده است. «گچبری اساسا به شکلی سبکی جهت پوشاندن دیوارها با طرح های تزیینی مورد استفاده قرار می گرفته است. در قرن های یازدهم میلادی این شیوه در سراسر شرق نزدیک وجود دارد». (هیل، ۱۳۷۵، ۱۰۳). در ایران دورهٔ شاه عباس صفوی برای نخستین بار نقاشی بجای آرایش کتابها برای تزیین بناها و تأثیر بر فضاهای معماری استفاده شده، در این زمان به دستور شاه استادان نقاشی طرح های مورد نیاز را با توجه به نماهای معماری در اختیار شاگردان و گچبران و کاشی کاران قرار میدادند. «ظاهراً مهمترین علت ابداع این روش کشته بری صرفه جویی در وقت با توجه به وقتگیر و پر کار بودن سایر شیوههای گچبری بوده است». (اصلانی، ۱۳۸۵، ۱۳۳) مهمترین وجه تمایز این نوع گچبری با دیگر شیوههای گچبری اختلاف سطح بسیار اندک در ان است. برجستگی سطوح برامده نسبت به بخشهای فرو رفته در این شیوه به قدری کم است که حتی از فاصله نزدیک به چشم نمی آید و بیشتر نقاشی جلوه می کند تا گچبری، در تزیینات کشته بری از چهار عنصر مهم استفاده میشود که عبارتند از ۱- گچ ۲- گچ اصفهان ۳- گچ سفید ۴- گج کشته.
شیوه های اجرایی تزیینات کشته بری در کاخ عالی قاپو
تزیینات کشته بری عالیقاپو که عمدهترین تزیینات کاخ را تشکیل می دهد، مجموعه ای است بسیار زیبا که برای هر بیننده صاحب ذوقی فرح بخشی و چشم نواز است. این نقوش زیبا نه برای نمایشی صرف طبیعت بلکه برای القای حرکت و نمایش زندگی با دیدی تزیینی است. «خالقان این تزیینات قدرت تخیلی و ابداع خود را به کار گرفته و گاه نقوشی ترسیم کردهاند که در اثر استمرار توجه به خطوط طبیعت به صورت مجرد در شکلی ها و طرح های دیگر نیز نمایان شده که بعضاً به هیچ وجه در طبیعت نظیر آنها را نمی توان یافت. طراحی و نقش پردازی این تزیینات و اجرای بعضی از آنها به دست هنرمندان بزرگ آن زمان از جمله رضا عباسی و شاگردان چیره دست او، جلوه و جلایی خاصی به نقش و نگار کاخ عالی قاپو داده است». (اصلانی، ۱۳۸۵، ۳۵۷) «طراحان کشته بری عالیقاپو بی گمان زبدهترین تذهیبکاران زمان بودهاند همتای برخی از لطیف ترین برگهای تذهیب آن عصر را میتوان در آذینهای سقف تالار تشریفات عالیقاپو مشاهده کرد. آذینهای دیواری این بنا راهگشای تمامی سبکهای تزیینی آن دوران بوده است. همان طرح در بافتها و قالیها نیز نمایان است. قالیهای مشهور به لهستانی همتای آذینهای عالی قاپو است. قطعه پارچه ابریشمی محفوظ در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت تقریباً اجرای ابریشمی یکی از اسپرهای این بنا است». (پوپ، ۱۳۸۷، ۱۳۵۲) برای ایجاد نقاشیهای تزیینی کشته بری از روش پرای گلی استفاده شده است و لایههای تشکیل دهنده یینات به با اجزا چنین است: تکیه گاه، آستر، بستر، لایه تدارکاتی و لایه رنگ. شیوههای اجرای تزیینات کشته بری در کاخ عالیقاپو عبارت است از: ۱- بدنه و سازه اصلی دیوارها و نماهایی که تزیینات نقاشی کشته بری روی انها اجرا شده اغلب از اجر و ملات گچی است. ۲- برای انسجام اندود گچ به منزله ی بستر این نقاشی ها به شمشه گیریهایی گچی می پرداختند. ۳- بعد از آن روی دیوار را با لایهای کاهگلی به ضخامت ۲ تا ۳ سانتی متر به عنوان لایه آستر می پوشاندند. ۴- بر روی لایه آستر کاهگل خشک شده را با لایهای از گچ نرم میپوشاندند و سطح صاف و یکنواختی به وجود میآوردند که قطر این گچ از نیم تا ۱/۵ سانتی متر متغیر بوده است. ۵- پوشانیدن سطح گچ لایه رویه با قشر نازکی از گچ کشته و ایجاد سطوح صیقلی پرداخت شده با گچ کشته، قطر این لایه از یک میلیمتر تجاوز نمی کند. ۶- سپس تمام سطح لایه را با گل سفید و محلول گرد سریشی مخلوط و صاف می کردند تا به عنوان لایه تدارکاتی یا لایه بوم کننده عمل کند. ۷- استادان نقاشی طرحها و تصاویر را با موضوعات مختلف تهیه و پس از سوراخ سوراخ کردن طرح برای گرده کردن روی سطح دیوار اماده می کردند و در این مرحله عملیات تثبیت طرح بسیار ضروری میشود، ۸- پس از گردہ کردن، طرح را با ابزار مخصوص آهنی نوک تیزی قلم گیری میکردند. ۹- بقایای گرده را از سطح کار پاک کرده و عملیات برشی و تراش گچ را اغاز می کرده اند. این عمل را با ابزاری شبیه به کارد انجام و این برش را تا رسیدن نوک کارد به گچ زبره لایه زیر ادامه میدادند. ۱۰- رنگ گذاری بر روی لایهٔ تدارکاتی به شیوهٔ آبرنگی و در یک تا سه مرحله صورت میگرفته است. بیشترین رنگهای مورد استفاده در تزیینات شامل انواع رنگدانههای آهن، سبز، مسی، آبی لاجوردی و... است. «بعد از اتمام کار به منظور تثبیت لایههای رنگ، کل سطوح کشته بری شده را با لایهای از محلولی کتیرا در اب به غلظت ۱۰ درصد میپوشاندند. خاصیت اصلی این لایه علاوه بر تثبیت لایههای رنگ، سطح نقاشی را یکنواخت و یکپارچه می کند و به آن حالتی مات میدهد». (آقاجانی، ۱۳۸۶، ۳۵۹). ۱۱یکی از ارزش های فنی شاخص در کشته بریهای کاخ عالیقاپو، اتصال محکم و کاملی و بدون هر گونه جدایی بین لایههای بستر زیرین و کشته بعد از گذشت چهار قرن است. «علل وجود چنین ویژگی ممتاز را میتوان زیر بودن سطح بستر زیرین و کمک به درگیری و اتصال مکانیکی بهتر بین دو لایه، اجرای لایه کشته قبل از خشک شدن و گیرش کامل گج زبره، و بالاخره پرداخت صحیح و به موقع سطح کشته حدس زد». (همان منبع، ۳۷۰). اگر چه در مواردی تفاوتهایی هم بین کشته بریهای کاخ عالیقاپو دیده میشود مثل به کارگیری لایه چینی و طلا چسبان در بین تزیینات گچبری، نقد
