بخشی از مقاله
چکیده :
تزیینات کتیبه در هنر اسلامی جایگاه رفیعی دارد . این نقوش تزیینی در ابنیه ایران ، ریشه در فرهنگ غنی اسلامی ایرانی ما دارد، که از ارزش های والایی برخورداراست و ذهن جستجوگر را قبل از نمود ظاهری ، به معنای درونی رهنمون می سازد . از این رو شناسایی صحیح این نقوش ومعرفی آنها می تواند تاثیری مثبت در هنر و زندگی امروزی داشته باشد و باعث رشد و غنای فرهنگی ایران اسلامی شود .شناسایی انواع خطوط بدیع با تزیینات فراوان و معرفی آن تاثیر بسزایی در شکل گیری وطراحی خطوط جدید در گرافیک و هنرهای تزیینی وایجاد فضاهای معنوی در معماری داخلی دارد .
در این پژوهش کتیبه های مسجدجامع فرومد ، به ترتیب از بیرون مسجد به داخل ، ایوانچه ها ، ایوان جنوبی - اصلی - ، ایوان شمالی و شبستان ها ومحراب ها ، مورد توجه قرار گرفته است . فراوانی کتیبه ها بخصوص به لحاظ نوع خطوط وبلفیق چند نوع خط که جزء شاهکارهای این بنا محسوب می شود وهمچنین تنوع در مصالح - گچبری ، آجرکاری - ، مارا در رسیدن به اهداف پژوهش وکاربردی شدن این نقوش نزدیک تر می کند. سوال مطرح دراین پژوهش نیز عبارت است از کتیبه های مسجد جامع فرومد دارای چه ویژگی هایی هستند؟
این مقاله به روش تاریخی – توصیفی ، تحلیلی و گردآوری مطالب و اطلاعات و تصاویر مورد بررسی در این مقاله از طریق کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است . نتیجه ویافته های پژوهش نشان می دهد. تزیینات کتیبه ای مسجدجامع فرومد تحولات شگفت انگیز کتیبه نگاری ، مربوط به دوره های سلجوقی، خوارزمشاهی ، ایلخانی و تیموری را می توان مشاهده کرد . انواع کوفی تزیینی ، گلدار و گره دار ، نسخ تزیینی ، نسخ متمایل به ثلث وثلث در کتیبه های این مسجد بکار رفته است ، که از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد با شکوه وعظیم است .
مقدمه :
نقوش تزیینی ایرانی-اسلامی علاوه برزیبایی ظاهری به لحاظ معنایی نیز از ارزش های والایی بر خوردارند . بدیهی است که مطالعه و پژوهش در این بعد از هنر اسلامی،احیا ودرک بسیاری از مفاهیم نمادین هنر اسلامی را در پی خواهد داشت. به این دلیل بررسی نقوش متنوع تزیینی یکی از بناهای مهم دوره خوارزمشاهیان در قرن 7هجری محور تحقیق قرار گرفته است. مسجدجامع فرومد دارای پیکره ای پوشیده از نقوش وکتیبه های کم نظیر آجری وگچ بری است . آنچه بی شتر از هر چیز در تزیینات این مسجد جلب توجه می کند انواع خطوط اسلامی بکار رفته در کتیبه های داخلی و خارجی ساختمان مسجد است .
بررسی، شناسایی و معرفی انواع خطوط اسلامی در کتیبه های این مسجد می تواند باعث کاربردی شدن این عناصر بصری و تزیینی در هنرهای اسلامی ، گرافیک و معماری و تزیینات داخلی بناهای امروزی شود .
حال آیا می توان با شناسایی نوع خطوط و تزیینات وابسته به آن این خطوط را به طور کامل معرفی کرد تا قابل استفاده شوند ؟ وآیا می توان خطوط بدیع و منحصر به فرد آن را شناسایی و تقسیم بندی کرد؟
برای انجام این بررسی کتیبه ها از بیرون و نمای خیابان به سمت داخل ودر ادامه ایوان جنوبی - اصلی - و بعد ایوان شمالی مورد توجه قرار گرفته شده است . روش پژوهش : تاریخی ، تحلیلی ، توصیفی شیوه ی گرد آوری مطالب کتابخانه ای - با استفاده از منابع موجود - و میدانی - به صورت عکاسی از بنا - صورت گرفته است .
شهر باستانی فرومد
قصبه فرومد - فریومد - در 165کیلومتری شمال شرقی شاهرود ودر مسیرشاهرود به سبزوار،واقع شده است .شهر فرومد در شمال مزینان - مزدانیان - واقع شده است و از شمال با جوین و جغتای همسایه است. همچنین در45 کیلومتری شرق فرومد،منطقه ریوند و بقایای آتشکده ی »آذر برزین مهر«قرار دارد. قدمت این منطقه باستانی که از مزینان و فرومد شروع می شود بسیار زیاد است،وجود آثار باستانی با ارزشی چون ؛بقایای کاروانسرای ساسانی در مزینان، آتشکده ی آذر برزین مهر ،مسجد جامع فرومد،سرو زرتشت و پل ساسانی دشت عباس آباد و منطقه باستانی جوین و دشت باشتین و همسایگی با شهر بیهق،این مطلب را روشن می سازد که این منطقه،باید به عنوان منطقه ی ویژه ی باستانی معرفی گردد. و فرومد به عنوان دروازه ی تمدن شمال شرق ایران شناخته شود.
تاریخ بنای مسجد :
تاریخ ساخت مسجدجامع فدومد مشخص نیست ، اما در منابع مختلف به اشتباه این بنا را متعلق به دوره خوارزمشاهیان می دانند ، که با توجه به شواهد و لایه های زیرین بنا ، این م سجد در دوره سلجوقیان ساخته شده ومورد ا ستفاده قرار گرفته ا ست . اما در دوره ایلخانی تقریباُ تمام سطوح داخلی وخارجی مسجد و محراب اصلی ، گچ بری وآجرکاری شده است . از این رو می توان ساخت بنا را به سه دوره تقسیم کرد :
دوره اول؛ ساختار آجری سلجوقی ، تزیینات آجری و کتیبه های کوفی اولیه
دوره دوم؛ تزیینات گچ بری وآجرکاری ایلخانی و کتیبه های پرکار که تمام سطح بنارا پوشانده است .
دوره سوم ؛ الحاقات وتزیینات متآخرتر،از جمله گنبد و محوطه های اطراف بنا .
بررسی پایه شرقی ایوان جنوبی موید وجود آجرچینی تزئینی و منقوش با طرح ترنج است که همزمان با ساخت بنا و به گونه هشت و گیر با ساختار آن اجرا گردیده است. با توجه به کیفیت آجرکاریهای دوره سلجوقی که بصورت همزمان هشت و گیر و با زبره بنا چیده میشد، میتوان دوره سلجوقی را، اولین دوره ساخت بنا عنوان نمود
تصویر-1مقرنس های ایوان جنوبی مسجدجامع فرومد
تصویر-2 نقش ترنج آجرکاری سلجوقی پایه
شرقی ایوان جنوبی
حضور محرابی کوچک در دل پایه شرقی که سادگی نقوش بکار رفته در آن و بهره گیری از خط کوفی بی تکلف، آشکارا تاریخ ساخت آن را به قرون 6 و 7ه.ق رجعت می دهد. به نظر می رسد، حضور محراب در دل جرز شرقی، می بایست، قرینه ای در جرز غربی داشته باشد، اما با شگفتی چنین نیست
