بخشی از مقاله
چکیده تشبیه یکی از بارزترین و بنیادي ترین شیوه هاي بیانی است که اکثر شاعران با تصویري که به مدد تشبیه در شعر خود ایجاد کرده اند در جهت مقصود خود برخاسته اند و گاه بعضی از این تصاویر تصاویر به دلیل زیبایی و تاثیري که در ذهن مخاطب داشته اند آن ها را براي یکدیگر نقل کرده و موجب جاودانگی و ماندگاري هر چه بیشتر این گونه اشعار شده اند . عماد فقیه کرمانی با آنکه در بعضی از تصویرها به سعدي توجه داشته ولی در جاي جاي دیوان اشعار او تشبیهات و تصاویر نو و ابتکاري به چشم می خورد . او از انواع تشبیه و همانند سازي در جهت زیبا شناسی و اثبات و تحکیم سخن خویش در ذهن و فکر خواننده و شنونده به نیکویی بهره گرفته است . بنابراین انواع تشبیه از جمله بلیغ , ملفوف , مفروق , مجمل , مفصل و تفضیل و ... در شعر او به چشم می خورد.
مقدمه
درشعر فارسی از چند تن برجسته همچون فردوسی ، مولوي ،سعدي و حافظ که بگذریم شاعران توانا و هنرمندي هستند که در سایه ي این بزرگان پنهان مانده اند و زوایاي شعرشان کمتر مورد مداقه و بررسی قرارگرفته است ، یکی از این شاعران عماد فقیه کرمانی است . به طوري که درمورد او نوشته اند : »حافظ به او هم توجه فراوانی داشت. خود عماد به سعدي و انوري توجه داشت. شعر او هم آمیزه اي از مضامین عارفانه و عاشقانه است. - «شمیسا، - 231 :1385
دراین سخن که مولانا جلال الدین بلخی غزل عرفانی و سعدي شیرازي غزل عاشقانه را به اوج وکمال رسانده ، بسیاري از ناقدان و سخن سنجان شعر و ادب فارسی هم عقیده اند اما از آغاز قرن هشتم غزل فارسی راهی تازه درپیش گرفت و شاعران توانا همچون: خواجوي کرمانی، اوحدي، سلمان ساوجی و عماد فقیه کرمانی و حافظ مضامین عاشقانه و عارفانه را با هم درآمیختند. » اکثر شاعران مهم قرن هشتم شاعرانی هستند که به هردو شیوه ي غزل عارفانه و عاشقانه - وآوردن مدح قصیده در غزل - توجه دارند. ما به این شاعران، شاعران گروه تلفیق می گوییم، اوج این جریان در حافظ است.
در تمام شاعران گروه تلفیق این خاصیت هست که به سعدي توجه دارند و الهام بخش حافظند.« - شمیسا، - 230 :1385 »صاحب کتاب مزارات کرمان می نویسد: شهرت عماد در زمان حیات وي به هندوستان رسیده بود. و میان او و جلال الدین شاه شجاع مظفري - 759 - 786 ه - رابطه ي مرادي و مریدي برقرار بود چنان که شاه شجاع سالی یک بار به کرمان می رفت و مطمح نظرش، صحبت خواجه عماد بوده. - «صفا، 1367، ج» - 203 :2عماد در شعر مرتبه اي بلند دارد. سخن او استوار و منتخب و دور از فتور لفظی و معنوي و متضمن مضمون هاي لطیف و معنی هاي بلند است.«
یکی از سادهترین و در عین حال زیباترین انواع صور خیال مطرح شده در علم بیان،تشبیه است که در همهي دورهها توسط شاعران بیان اندیشهها و عواطف خود به دیگران از آن بهره گرفتهاند. »لوینکل مانل زیبایی را مقصد هر هنر می داند و آن را از »خوبی« جدا و مجزا می کند. می گوید:»زیبایی بر سه نوع است : -1 زیبایی صور -2 زیبایی تصور -3 زیبایی بیان ... این زیبایی بیان ، عالی ترین هدف هنر است - «. ذوالفقاري، - 38 :1381 بیان ارایهي معناي واحد به طرق گوناگون است درمیان صور مختلف خیال درشعر فارسی، تشبیه بدیع ترین و زیباترین صورت ها و حالات را در دیوان شاعران به تصویر کشیده است . بررسی عنصر تشبیه در آثار ادبی شاعران بزرگ چون عماد فقیه کرمانی می تواند گام موثري در جهت شناخت اثر و لذت بیشتر از آن براي علاقه مندان به ادب به شمار آید.
عماد فقیه کرمانی شاعر قرن هشتم - متوفی 773ه - یکی از شاعرانی است که در زمینه ي استفاده از علم بیان بسیار قاهر و چیره دست بوده و به زیبایی تمام از آن بهره برده است. دیوان عماد 703 غزل دارد و در بردارنده ي حدود 6500 بیت است؛ دراین پژوهش تعداد 150 غزل از غزلیات عماد فقیه کرمانی از لحاظ عناصر و مواد تشبیه بررسی شده و رابطه ي تشبیه با سایر آرایه ها و مضامین تشبیه شده درآن و بسامد آن ها مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است.
خیال یکی ازعناصر سازنده ي شعر است که بی شک درتمیز سخن ادبی از غیر ادبی نقش تعیین کننده اي دارد . »تخیل و تصویرپردازي عرصه ي تمرین آزا دي و خلاقیت است وتصویر پردازي امکان تصرف دراشیا و جهان را براي آدمی فراهم می آورد و به او فرصت می دهدتا بادستکاري د ر عناصرطبیعت، مطلب و مقصود خودرا بیابد، ناکامی ها را جبران کند، احساس خود رادر اشیا بریزد و با پدیده هاي بیرون از قلمرو زبان خود سخن بگوید.« - فتوحی، 1385؛ - 67 -68
علم بیان، شیوه ي اداي معانی به روش هاي مختلف است. علماي علم بلاغت بیان را به چهارموضوع اختصاص داده اند که تشبیه در راس آن ها قرار دارد. شفیعی کدکنی درکتاب صور خیال در شعر فارسی نوشته است ؛ ازاین چهارموضوع »دو تا از آن ها ذاتی هستند یعنی مجاز و کنایه و دو تاي دیگر که تشبیه و استعاره باشند، یکی به عنوان وسیله معرفی شده، یعنی تشبیه و دیگري به عنوان پاره اي و قسمتی ازیک اصل معرفی شده و آن استعاره است.« - شفیعی کدکنی، - 46 :1366
اکثر علماي علم بلاغت دربارهي تشبیه فصلی جامع یا مبحثی مفصل را اختصاص دادهاند که چند نمونه از آن ها در این بخش ذکر میشود: شمس الدین محمدبن قیس رازي در المعجم که از جمله قدیمیترین کتابها در فنون بلاغت است دربارهي تشبیه چنین میگو.ید: »چیزي به چیزي ماننده کردن است و در این باب از معنی اي مشترك میان مشبه و مشبه به چاره نبود و چون چند معنی به یکدیگر افتد و تشبیه همه را شامل شود پسندیده تر بود و تشبیه کاملتر باشد. - «قیس رازي، - 345 :1360
رادویانی نیز در کتاب ترجمان البلاغه خود تشبیه را از جملهي بلاغت دانسته و مینویسد: »دیگري از جمله بلاغت تشبیه گفتنیست. و راستترین و نیکوترین آنست که چون باشگونه کنیش تباه نگردد و نقصان نپذیرد و هر یکی از مانند کردگان بهجاي یکدیگر بیستد بهصورت و به معنی. - «رادویانی، - 44 :1362 رامی تبریزي با مثالها ي مختلف تشبیه را به طرزي ساده براي خوانندگان کتاب خود حقایق الحدایق اینگونه تعریف کرده است: »تشبیه نسبت کردن چیزي به چیزي بود، چون زلف را به شب و ابرو را به هلال، و رو را به ماه، و دندان را به پروین و تشبیهات به غزل تعلق دارد.« - رامی تبریزي، - 60 :1385
