بخشی از مقاله
نگاه تحلیلی تشبیه در علم بلاغت واشعار عربی سعدی
چکیده
هدف تحقیق حاضر تا تشبیه که از موضوع های محوری حوزه علوم بلاغی محسوب میشود در اشعار عربی سعدی بررسی و تحلیل شود و نشان داده شود که شیوه کاربرد تشبیه چه از جهت شکل و چه از نظر محتوا، نشان دهندزبانه خاصی نا شاعر میباشـد. نویسـنده انواع تشـبیهات بهکار رفته در ادبیات عربی را بررسـی کرده تا بخشی از زیباییهای شعر این شاعر بیش از پیش آشـکار شـود. سـعدی در اشعار عربی خود انواع تشبیه؛ مفصل، مجمل، مؤکد، مجمل بلیغ و... را بهکار برده است. نوع و میزان تشبیهاتی که وی بهکار برده نشاندهنده آن است که وی بیش از آنکه بهدنبال نشان دادن توانایی خود در بهکارگیری صنایع ادبی باشد در پی ابلاغ معنا بوده است. .
کلمات کلیدی: علم بلاغت، سعدی، اشعار عربی، تشبیه.
.1 مقدمه
نگرش کنونی علمـای تعلیم و تربیـت بـه مطالعات تطبیقی در حوزه علوم گوناگون موضـــوعی جدیدی و در آموزش و علوم تربیتی ، از اهمیت خاصـی برخوردار اسـت . تحلیل گران عرصـه ادبیات فارسی و عربی اشعار فارسی سعدی را با موازین علم بیان و معانی بررسـی کردهاند و تا جایی که نویسـنده بررسی کرده، در مورد ادبیات عربی سعدی کتابها و پایاننامههای زیر کار شــده اســت.موســی اســوار نیز به ترجمه »اشــعار عربی ســعدی« اقدام کرد که این کتاب به ســال1390 بههمت مرکز سـعدیشـناسـی با همکاری دانشـنامه فارس منتشـر شد. محمد اکبری، در سال 1390 در پایاننامه کارشناسی ارشد خود در پژوهشکده ادبیات به »مقایسه و تحلیل نمونههایی از غزلیات عربی و فارسی سعدی از دیدگاه علم بیان« پرداخته است وی به بررسـی اشـعار عربی و تأثیر پذیری سـعدی از قرآن و حدیث در این اشـعار و بررسی مجاز و استعاره در غزلیات انتخاب شده عربی و فارسـی پرداخته اسـت [1] .احمد دوسـتی، در پایاننامه کارشـناسـی ارشد خود در دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات در ســال 1386 به »آرایههای ادبی در قصــاید عربی ســعدی« پرداخته اســت.روحاالله زارع دمیرچی، در پایاننامه کارشـناسـی ارشـد خود در دانشـگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات در سال 1385 به »بررسی ویژگیهای موضوعات و مضـامین اشـعار عربی سـعدی« پرداخته اسـت. وی به دستهبندی موضوعی اشعار عربی سعدی پرداخته و ترجمه اشعار را نیز آورده است. مؤید شیرازی به ترجمه »شعرهای عربی سعدی« همت گماشتند که انتشارات دانشگاه شیراز به نشر این کتاب در سـال 1372 اقدام کرد.همای معترف، در پایاننامه کارشـناسی خود در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در سال 1336 به »ترجمه و شرح لغات (دویست بیت) قصاید عربی شیخ مصلحالدین سعدی شیرازی« پرداخته است. [2]
.2 پیشینه تحقیق تشبیه دراشعار عربی سعدی
در آثار پرشماری که در عرصه پهناور ادب فارسی، به رشته تحریر درآمده است، همواره تشبیه یکی از عناصر اساسی صور خیال، در این آثار بوده است. بههمین دلیل است که از طریق عنصر تشبیه، میتوان به مهارت نویسندگان پی برد و علاوه برآن به لایههای اندیشه پنهان شده در بطن این تشبیهات، راه وصول یافت[3] ..تشبیه و تمثیل هم موجب روشنی و فصاحت است و هم مایه زیبایی سخن. بههمین دلیل از قدیم تاکنون آوردن ضربالمثلها و حکایات و کلمات قصار تشبیهی یکی از وسایل روشنگری و فهماندن مطلب بوده است. گاهی تشبیه و تمثیل بهصورت حکایتی است که موجب روشنی موضوع میشود و در این صورت کلام با نقل توأم میشود[4] ..تشبیه مشارکت دادن دو طرف است در یک امر یا در وصفی از اوصاف با الفاظ حاصل و معین[5] .نوع تشبیهها، هم در گذشته و حال، دچار گوناگونی شده و مخاطبان را گاه جذب کرده و گاه آنان را رانده است. پیشینیان تشبیساده و حسی را بیش تر میپسندیدند و پسینیان تشبیههای لطیف و نازک را و شاید طرز عقاید مذهبی و دینی رایج در محیط، از مسائلی باشد که نوع تشبیه را در ادب یک قوم تعیین میکند [6] .احسان عباس عقیده دارد که روزگار بر شعرهایی که سعدی به عربی سروده است، ستم کرده، جایجای از آن کاسته و با تصحیف و تحریف برآن گزند رسانده است. بهگفته وی این اشعار آن عنایتی را که شعر فارسی سعدی از آن برخوردار بوده نیافته و از همینرو بسیاری از آن، پیش از اینکه کسی آنها را از دست نابودی نجات بخشد، از میان رفته است و شاید ابیات پراکندهای که در آخر دیوان آمده است، گویای همین حقیقت باشد، زیرا دلیل وجودی این ابیات از دوصورت خارج نیست: یا بیتهایی که سعدی سروده است تا در قصیدههایی بگنجاند- فرض ضعیفتر- و یا سطرهای بازمانده از شعرهایی است، که اصل آنها از میان رفته است و فرض اخیر از نظر ویمرجح است.ت[7] .شبیه در اشعار عربی سعدی با توجه به حضور یا عدم حضور ارکان به پنج دسته تقسیم میشود که عبارتند از: تشبیه مجمل، تشبیهمفصل، تشبیه یمؤکدا بالکنایه، تشبیه مرسل صریح و تشبیه بلیغ. از میان این پنج دسته،تنها تشبیه یمؤکدا بالکنایه در اشعار عربی سعدی وجود ندارد .
1-2 تقسیم بندی تشبیه
تشبیه از نظر شکل به هشت قسم تقسیم میشود که عبارتند از: تشبیه ملفوف، تشبیه مفروق، تشبیه تسویه، تشبیه جمع، تشبیه مقلوب، تشبیه مضمر، تشبیه مشروط و تشبیه تفضیل. از میان این تشبیهات، تنها تشبیه مفروق، تسویه و تفضیل در میان اشعار عربی سعدی یافت میشود.
1-1-2تشبیه مجمل: تشبیهی که وجهشبه یا ملزومش در آن ذکر نشده باشد [8] .مانند:
علی ظاهریصبرٌ کنسج العناکب وهَمﱞفـیبـاطنکَلَدغِی العَقاربِ.[9]
ترجمه: بر ظاهرم صبری همانند تار عنکبوت و در درونم اندوهی چون نیش کژدم است.که در آن »صبر« به »نسج العناکب« تشبیه شده و »هم« به »لدغ العقارب« و ادات تشبیه در آن »کـ« است. این نوع تشبیه در بین اشعار عربی سعدی در 5 بیت وجود دارد.
2-1-2 تشبیه مفصل: تشبیهی که وجهشبه یا ملزومش در آن ذکر شده باشد
إنـمـثـلا الدنـی ـا و زینـتهـا ــحٌریتـمـرﱡ بــآکـــام و أطـــواد. [2]
ترجمه: دنیا و زیباییهایش چون بادی است که بر تپهها و کوهها گذر میکند.سعدی در این بیت دنیا و زینتهای آن را به باد تشبیه کرده و وجهشبه آن دو گذرندگی است.
ترجمه: بهجان تو سوگند اگر شب جدایی آنان را میدیدی، دوشیزگان چون شهابهایی در تاریکی حرکت میکردند.وجهشبه سیرکردن است که در بیت وجود دارد. این نوع تشبیه 12بار در میان اشعار عربی سعدی ذکر شده است.
3-1-2 تشبیه مرسل یا صریح: تشبیهی که ابزار تشبیه در آن ذکر شده است
إنو سجَـعَصبحـاًالقمـریﱡ أَهَـمﱠنی لفَقـدِ أحبائـیکـصَرخـهِ نـاعـب.[2]
ترجمه: بامدادان که قمری نغمهسرایی میکند آواز او چون بانگ زاغ مرا در فراق یاران غمگین میکند.ادات تشبیه »کـ « بهمعنی مانند در بیت وجود دارد.
بقلبـیهوًی یکالنﱠملِصاحِلم ی زل تقَرﱢضیأحشـائ ویَخـفـی یدَب ]بهـا.[ 2
ترجمه: ای دوست! من در دلم عشقی دارم که مثل موریانه درونم را میخورد و حرکتش پیدا نیست. »هوی« با ادات تشبیه »کـ« به نمل، تشبیه شده است. این نوع تشبیه 22بار در میان اشعار عربی سعدی ذکر شده است.
4 -1-2تشبیه بلیغ: تشبیهی است که نیکوییاش به درجه قبول رسیده باشد یا تشبیهی است که دلپذیر و زیبا باشد. پس هر وجهشبهی که ظهورش اندک باشد و در درک آن نیاز به اندیشیدن پیدا شود این تشبیه در جان کارآمدتر است و بازتاب روانی و هیجان بیشتری را میطلبد. [ .8]
و إن غمدوا سیف اللواحظ فی الکری أ لیس لهم فـی القلب ضـربه لازب.[9]
سعدی عشق و محبت را به تنگنا تشبیه کرده است. او در میان اشعار عربیش «71» بار از تشبیه بلیغ استفاده کرده است.
5-1-2 تشبیبه اعتبار حسی و عقلیبودن طرفین
تشبیهات به اعتبار عقلیو حسی بودن طرفین تشبیه به چهار گروه تقسیم میشوند که عبارتند از: تشبیهحسیبه حسی، تشبیه محسوس بر معقول، تشبیه معقول بر محسوس و تشبیه معقول بر معقول که از این میان مورد آخر در میان اشعار عربی سعدی یافت نشده است.درذیل چند مورد آورده شده است:
و إن غمدوا سیف اللواحـظ فـی الکری أ لیس لهـم فـی القلـب ضـربه لازب .[9]
ترجمه: اگر شمشیر نگاه را در غلاف کنند آیا زخمی کاری بر دلشان وجود ندارد؟سعدی نگاه را که یکامر حسی است ب ه شمشیرکه بک امر حسی است تشبیه کرده است .
مِـنوبعـدهَیوَسِـالـمَسـافهِننَـای ب یخـایلا نـی مـا ـنَبیجَفنیو حَـاجبی.[ 7]
6-1-2 ترجمه: آرزو دارم که بین ما فاصله زیادی به اندازه فاصله میان پلک و ابرویم بیفتد.سعدی فاصله بین خود و محبوب را که حسی و قابل درک است به فاصله بین مژهها و ابروانش که حسی است، تشبیه میکند.سعدی غیر از این ابیات در 23بیت دیگر از تشبیهحسیبه حسی استفاده کرده است و در کل %60 تشبیهات سعدی، تشبیهاتیهستند که هر دو طرف حسیاند.
مشبه عقلیو مشبهحسی: که در آن امری انتزاعی به امریحسی مانند میشود
علی ظـاهـریصبـرٌ کنسـج العناکـب و هَـمﱞفـیبـاطنـکَلَـدغِی العَقـاربِ .
ترجمه: بر ظاهرم صبری همانند تار عنکبوت و در درونم اندوهی چون نیش کژدم است.سعدی در این تشبیه صبر را که یک امر عقلی است به »تارهای عنکبوت« که یک چیزحسی است و »اندوه « را که یک امر عقلی است به »نیش کژدم« که یک شیحسءی است تشبیه میکند .
بقلبـیهـوًی یکـالنﱠملِصاحِلم ی زل تقَـرﱢضیأحشـائ ویَـخفـی یدَب بـهـا
ترجمه: ای دوست! من در دلم عشقی دارم که مثل موریانه درونم را میخورد و حرکتش پیدا نیست .
سعدی عشق را که یک امر عقلیاست به مورچه که حسی است تشبیه میکند.این نوع تشبیهات 32درصد تشبیهات عربی سعدی را تشکیل میدهند.
7-1-2مشبه حسیومشببه عقلی
در این نوع تشبیه موردیحسی به موردی عقلی مانند میشود. بهگفته شمیسا این نوع تشبیه از نظر تئوری نباید وجود داشته باشد چون غرض از تشبیه ایناست که به کمک مشبهبه که در صفتی اعرف و اقوازیمشبه است حال و وضع مشبه را در ذهن توصیف کنیم و بدیهی استکه عقلی همیشهنسبت به حسی اخفی است. از این رو در اینگونه تشبیهات، شاعر خود وجهشبهی را که مورد نظر اوست ذکر میکند. بدین ترتیب اینگونه تشبیه همواره مفصل است و اگر مجمل باشد یا فهمیده نمیشود و یا فهم آن دقیق و متفقٌعلیه نیست. .[11]
تَشَـابـالـقَهَسـوءامـهِی حَـالِـی و إلا لـم شَـهتـکـندَت جـلـودی.[9]
ترجمه: بدی حال من شبیه قیامت است وگرنه پوستم به آن گواهی نمیداد.
این نوع تشبیه تنها در سه مورد از اشعار عربی سعدی یافت شده است که 6درصد این اشعار را تشکیل میدهند.
و یا تشبیه به اعتبار مفرد و مقید و مرکببودن، در میان حالات مختلف مفرد و مقدیو مرکب کهیمتوان برای بهمش و مشبه در نظر گرفت این نوع تشبیه 34مورد از موارد تشبیهات عربی سعدی را بهخود اختصاص داده است و به عبارتی80 درصد تشبیهات عربی وی تشبیهاتی است که در آنشبهم و مشبهبه هر دو مفرد هستند.
