بخشی از مقاله
چکیده
هماینامه منظومه حماسی ناشناختهای در 4332 بیت است که در قرن هفتم سرودهشد. شاعر این منظومه با تأثیرپذیرفتن از شاهنامه فردوسی و سایر متون حماسی، ویژگیهای مختص به خود نیز دارد . هماینامه سرگذشت همای، پسر پادشاه مصر است که برای یافتن جفتی شایسته با پشتسرگذاشتن سرزمینهای مختلف به کشور شام میرسد و در آنجا با نشاندادن شایستگیهای خود مورد توجه پادشاه و دخترش، گل کامکار، قرارمیگیرد.
هماینامه را به دلیل دارا بودن مضمونی عاشقانه و تلفیق موضوعات پهلوانی، حماسی و عشقی میتوان از نوع ادبی رمانس بهحسابآورد. نوشته حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و استخراج نمونه ابیاتی در پی کشف زوایای حماسی این اثر است؛ لذا در سه محور ابتدا با بیان کلیاتی به معرفی مختصری از این منظومه میپردازد. در محور دوم روند شکلگیری داستان را در چند مرحله روایت میکند و در محور سوم به جنبههای حماسی و برخی ویژگیهای برجسته آن اشاره میکند. نتیجه پژوهش بر حماسیبودن اثر و ارتباط آن با آثار قبل تأکید میورزد.
.1 مقدمه
حماسه های هرملّت منابع غنی و ارزشمندی جهت شناخت اندوختههای فرهنگی، اعتقادی و انسانی آنهاست. حماسه ها از این بابت که مسیر پررنج و مشقت ملت خود را برای دستیابی به پیشرفتهای مدنی، آمال جمعی و زندگی تکامل یافته نشانمیدهند و مجاهدت های پهلوانان و رفتار مردم در آنها منعکس میشوند، از اهمیت بسزایی برخورداراند. کشورایران قرنها صاحب متون حماسی نظم و نثر است که بیانگر گذشته گهربار و ارزنده این ملت متمدن است. یکی از آثار منظوم حماسی که شاعری ناشناس آن را در قرن هفتم سرود کتاب »هماینامه«است.
هماینامه منظومهای است در 4332 بیت که داستان مهرورزی »همای«، پسر شهریار مصر، بر »گل کامکار،«دختر شاهِ شام، و دشواریها و نبردهای پیش رویِ او برای رسیدن به دلدار را بیانمیکند. این منظومه از یک طرف حماسه است؛ »حماسه در لغت به معنی دلیری و سختی در کار است و در اصطلاح شعر بلند روایی است درباره رفتار و کردار پهلوانان و رویدادهای قهرمانی و افتخارآمیز در جهان باستانیِ یک ملت کهتواندمی اعمالِ قهرمانیِ یک فرد یا ملت باشد« - مختاری،. - 21:1368 این منظومه بنا بر شواهدی که در قسمتهای آینده به آنها اشارهمیشود نمونهای از یک متن حماسی خوب است.
»هماینامه به دلیل طرح روایات پهلوانی و مایههای پهلوانی، اساطیری و افسانهای در ضمن مضمونی عاشقانه و تلفیق این موضوعات از انواع ادبی رمانس دانستهشدهاست - «آیدنلو،. - 435:1368 دلیریهای پهلوانی این حماسه به محوریت همای که مراحل مخنلف زندگی خود را با عبور از مشکلات و عناصر حماسی پشتسرمیگذارد و از طرفی تلاش قهرمان برای رسیدن به محبوب خود که آن دلیریها را آسانمینماید آمیزهای از یک اثر حماسی و عاشقانه را به نمایشگذاشت. »
در رمانس پهلوان که یک نژاده درباری و اشرافی است دیگر در بند آن نیست که برای بهدستآوردن»نام«در میدانهای جنگ جانبهکفگیرد؛ بلکه برای او توجه بانویی که بدو دلبستهاست و چیدن لبخندی از دهان او هدف اصلی است. در اینجا نخست عناصر پهلوانی و عشقی با یکدیگر میآمیزند - «خالقی مطلق،. - 176:1386 بنابراین در هماینامه جنبه های حماسی و عشقی در کنار هم قرارمیگیرند؛ امّا در این میان عملکردهای حماسی نمایانتر بهنظرمیرسند.
مقاله حاضر با نگاهی توصیفی - تحلیلی ابتدا به معرفی این اثر با توجه به نظر برخی صاحب نظران میپردازد و در محور دوم حوادث داستان را در چند مرحله روایت می کند و در نهایت مهمترین جنبههایِ حماسیِ این منظومه را -که معمولا در سایر منظومه های حماسی یافت میشود- در ضمن شواهدی ارائهمیدهد. جستار حاضر علاوه بر معرفی بهتر منظومه هماینامه، با استخراج شواهدی از زوایای اثر، موضوعات جدیدی برای پژوهشگران این حوزه میگشاید. سجاد آیدنلو - - 1388 در نوشتاری کوتاه درباره محل احتمالیِ سرایشِ هماینامه اشاراتی دارد. محبوبه علی حوری - - 1394 این منظومه را با توجه به دیدگاه »ولادیمیر پراپ«، »آرتور برگر« و »پل ریکور« در ریخت شناسی داستان ها و قصه های پریان مورد بررسی قرار داد.
.2 کلیاتی درباره هماینامه
هماینامه منظوم های حماسی در 4332 بیت به بحر متقارب است. در هیچ مأخذ فارسی نامی از آن نیامدهاست. نسخه منحصر به فردی از آن وجود دارد که چستربیتی آن را در 1938 میلادی 1317 - شمسی - در لندن در حراجی خریداریکرد و اکنون به شماره 301 جزو مجموعه وی در دوبلین است. این نسخه فاقد تاریخ کتابت و نام سراینده است. - ر.ک. روشن، - 5 :1383 زندهیاد پرفسور آرتور جانآربری 1969 - م - که از خاورشناسان سرشناس انگلستان و از زبدگان ایرانشناسی است در سال 1343 - 1963ش - هماینامه را با مقدمهای درباره کتاب و توضیح ابیات به خط مرحوم سید اشرفالدین خراسانی معروف به شرف که استنساخ آن را در 1962مسیحی به هنگامی که در دانشگاه کمبریج انگلستان به تدریس زبان فارسی اشتغال داشته به پایان رساندهبود. - همان: - 6
