بخشی از مقاله
چکیده
شاهنامه فردوسی بدون شک چه در ایران و چه در جهان یکی از برترین آثار ادبی استاین. منظومه حدوداً شصت هزار بیتی که فردوسی سی سال از عمرش را برای سرودن آن صرف کرد، در سدههای اخیر با توجه به یافتههای نسخهشناسان در گوشه و کنار جهان، چندین چاپ معتبر داشته است که یکی از معتبرترینها و در عین حال مؤخرترینشان، شاهنامه با تصحیح دکتر خالقی مطلق است. با وجود دقتنظر و تلاشهای فراوان ایشان، باز هم گاهی به ابیاتی در این نسخه برمیخوریم که پیچیدگی و ابهام در آن، سلاست و روانی زبان فردوسی را زیر سؤال میبرد. در این مقاله سعی کردهایم تا پیچیدگی یکی از این ابیات را به سادگی بدل سازیم:
سپهبد کزان گونه آوا شنید // نگه کرد خورشید رخ را بدید
شده بام از آن گوهر تابناک // بجای گِلش، سرخ یاقوت، خاک
چنین داد پاسخ که ای ماهچهر // درودت ز من آفرین از سپهر
با توجه به ابیات پیوسته به بیت 514 و توضیحات ایشان در بخش یادداشتها، با استناد به شاهنامههای چاپ مسکو، بروخیم و نسخه خطی بیروت پیچش و گرهخوردگی در این بیت را از بین خواهیم برد.
.1 مقدمه
شاهنامه حکیم فردوسی که سی سال از عمرش را صرف سرودن مجموعه روایات و داستانهای کهن بازمانده از قوم ایرانی کرد، از ابتدای قرن نوزده مورد توجه مصححان نسخ قرار گرفته و شروع به چاپ آن نمودند که طی این سالها چاپهای متعددی با اختلاف نسخ گوناگون از آن به منظور هرچه کاملتر شدن متن در دسترس قرار گرفت. در پژوهش مورد نظر از سه چاپ مسکو، بروخیم و خالقی و نسخه خطی سنژوزف بیروت استفاده کردهایم تا مشکل بیتی را از شاهنامه که در دو چاپ مسکو و خالقی مشکوک است از طریق چاپ بروخیم و نسخه بیروت حل نماییم. پیش از بررسی و تحلیل بیت مورد نظر تاریخچهای از چاپها و نسخه استفاده شده در این کار به بده دست دادهایم.
.2 چاپ های شاهنامه
چاپ ماکان و ژول مول
چاپ ماکان در چهار جلد در سال 1829 نخستین چاپ کامل از شاهنامه است. البته این چاپ دنباله کار لامسدن است که در سال 1811م آغاز کرده بود - ر. ک: خالقی مطلق، :1368 دوازدهنُه - سال بعد ژول مول فرانسوی کار جدیدی را آغاز کرد. وی در طی سالهای 1878 B1837 در هفت جلد و بر اساس سی و پنج نسخه خطی، چاپ معتبر دیگری را از شاهنامه ارائه داد. این دو چاپ کامل شامل ضبط نسخه بدلها نبوده و همچنین از نسخههای کهنتری چون نسخه 614 ه. ق1217 / م. فلورانس بهره نبردهاند
پس از ژول مول، یوهان فولرس آلمانی در سالهای 1884 B1877 چاپ معتبر دیگری از شاهنامه در دسترس مینهد که گویی اساس کارش بر چاپهای ماکان و مول بود و اختلاف آنها را در حواشی ضبط نمود. این چاپ از شاهنامه در سه جلد به صورت ناقص یعنی تا پادشاهی دارا منتشر گردید و در آینده نیز اساس کار سعید نفیسی و همکارانش در چاپ بروخیم از شاهنامه قرار گرفت
در هزارمین سال تولّد فردوسی چاپ جدیدی از شاهنامه با سرمایه کتاب فروشی بروخیم انتشار یافت. دوره ده جلدی چاپ بروخیم، که از بهترین چاپهای شاهنامه به شمار میرود، در سال 1315 خاتمه یافت. همانگونه که گفته شد اساس چاپ بروخیم، چاپ فولرس است، از چاپهای ماکان و مول در جلد چهارم به بعد استفاده شده است. استادان مینوی، اقبال آشتیانی، سلیمان حییم و سعید نفیسی کار تصحیح را بر عهده داشتهاند
چاپ مسکو
چاپ معتبر دیگری که سالها مرجع بسیاری از شاهنامهپژوهان بود، شاهنامه معروف به چاپ مسکو است. »مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی، در دهه 1950معدّه. ای از دانشمندان را به سرپرستی ی. ا. برتلس، و پس از وفات وی در 1957به سرپرستی عبدالحسین نوشین، به تهیّه متنی علمی از شاهنامه گماشت.« - خالقی مطلق، :1368 چهارده - پس از یازده سال تلاش - از 1960 تا - 1971 متنی از شاهنامه در 9 جلد فراهم آمد و در مسکو انتشار یافت
. شاهنامه چاپ مسکو بر اساس پیشگفتار مختصر آن در جلد اول که چکیدهای از مقدمه مفصل ی. برتلس است، نسخههای مورد استفادهاش را معرفی کرده است. چهار نسخه خطی موزه بریتانیا مورخ 675 هجری، کتابخانه عمومی لنینگراد مورخ سال 733 هجری، انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم شوروی مورخ سال 849، انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم شوروی بدون تاریخ که حدس زدهاند به تاریخ 850 هجری باشد. این چهار نسخه با ترجمه عربی بنداری نیز مطابقت داده شده است.
از دیگر نکات مثبت این چاپ، ثبت نسخه بدلها در پاورقی است - همانجا - آیدنلو محاسن این چاپ را در استفاده از کهنترین نسخه کامل شاهنامه یعنی نسخه بریتانیا/ لندن 675 ه. ق و دادن نسخهبدلها در زیر صفحات و توجه به ترجمه بنداری میداند. و از معایب آن است: کم بودن دستنویسهای مورد استفاده، پیروی فراوان از ضبطهای حتی نادرست نسخ اساس و کم توجهی به منابع جانبی تصحیح شاهنامه و پارهای تشتّتهای ناشی از تعدّد افراد مصحح است.
چاپ خالقی
یکی از بهترین و در عین حال آخرین چاپهای معتبر از این اثر گرانسنگ، شاهنامه به همت خالقی مطلق است. در این چاپ خالقی از بین چهل و پنج دستنویس، به صورت مستقیم از دوازده نسخه اصلی در تصحیح مورد نظر خود استفاده کرده است که دو نسخه اصلی آن از کهنترین نسخ موجود از شاهنامه است، دستنویس کتابخانه ملی فلورانس، مورخ 614 ه. ق 1217 /م و دستنویس کتابخانه بریتانیا در لندن، مورخ 675 ه. ق 1276/م. علاوه بر آن از سه نسخه غیر اصلی به اضافه ترجمه بنداری نیز بهره برده است . وی در این کار از اصول علمی فن تصحیح استفاده کرده است. »نتیجه این کار و بررسی و گزینش انتقادی ضبطها و عدم پیروی کامل از نگاشتههای نسخه اساس. به کار بستن قاعده برتری ضبط دشوارتر و اعمال تصحیح-های قیاسی بوده است و. . .«.
نسخه خطی سن ژوزف بیروت
این نسخه پس از پایان تصحیح انتقادی دکتر خالقی مطلق شناخته شده است مربوط به اواخر سده هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. نسخه مذکور در یک جلد به صورت عکس در تهران توسط انتشارات طلایه در سال 1389 چاپ شده است.نسخه سن ژوزف میتواند در راهگشایی برخی مشکلات باقی مانده در چاپ خالقی سودمند باشد.
باید توجه داشت با توجه به تمام تلاشهای انجام شده که نتیجه برخی از این تلاشها را معرفی کردیم و برخی دیگر نیز معرفی نشدهاند، همچنان متن شاهنامه که در دسترس همگان است با ایرادها و پیچشهایی همراه است. پیچیدگیهایی که با توجه به زبان درست و سالم فردوسی به شهادت متن موجود از شاهنامه، مشخص است که باید به کاتبان آنها مظنون بود.
در عین حال مصححان محترمی چون خالقی با توجه به اینکه نسخههایی را اساس کار خود قرار دادهاند در چنین مواردی که دچار ابهام شدهاند بدون توجه به چاپهای دیگر همان ضبط نسخ اساس خود را در متن نهادهاند و در بخش توضیحات و یادداشتهایی که در کنار متن اصلی تهیه کردهاند، باز هم به نسخ و چاپهای دیگر توجهی ننمودهاند تا هم ابهام و سؤال خود را برطرف نمایند و هم خوانندگان را از سرگشتگی برهانند. در ادامه به بررسی یک بیت در سه چاپ خالقی، مسکو و بروخیم و نسخه تصحیح نشده بیروت چنین مشکلی را یافته و سعی نمودهایم تا نشان دهیم که با توجه کردن به چاپهای موجود میتوان برخی ازین گونه مشکلات را حتی در بهترین چاپهای شاهنامه رفع کرد.
.3 بررسی بیتی از شاهنامه
پرستنده خرم دل و شاد باد // چنانی سراپای کو کرد یاد
پیاده بدین سان ز پرده سرای // برنجیدت این خسروانی دو پای
سپهبد کزان گونه آوا شنید // نگه کرد خورشید رخ را بدید
شده بام از آن گوهر تابناک // بجایگِلش، سرخ یاقوت، خاک
چنین داد پاسخ که ای ماهچهر // درودت ز من آفرین از سپهر
از ابیات آمده مشخص است که مکالمهای بین زن و مردی رخ داده است، مکالمهای که در آن به وصف یکدیگر میپردازند. وصفی غنایی در کلام فاخر حماسی. داستان عشق زال و رودابه به یکدیگر که یکی از زیباترین داستانهای عاشقانه شاهنامه و ادب پارسی است. این ابیات نشاندهنده نخستین دیدار این دو دلدار با یکدیگر است. آنجا که رودابه از نگاه زال وصف میشود »خورشیدرخ.« چهره و رخساره رودابه در وصفی هنری چنان تابان و درخشان است که برای زال تداعی خورشید را دارد. در ادامه این توصیفات در تصاویری متعدد ادامه مییابند. اما در حین همین توصیفات است که پیچیدگی در تصویر و به تبع آن در مفهوم روی میدهد. در این بیت:
شده بام از آن گوهر تابناک // بجایگِلش، سرخ یاقوت، خاک
این خورشیدرخ در اغراقی شاعرانه بر فراز بام روشنایی بیحدی ایجاد نموده است که زال میپندارد به واسطه آن تمام محیط اطرافش چون گوهری درخشان شده است همان کاری که نور خورشید با سنگها میکند البته در عقیده قدما. اما چند سؤال مطرح است. مصرع اول از این بیت در تصویر و معنا باید مستقل دانسته شود یا موقوف و پیوسته به مصراع دوم؟ پس از آن در مصرع دوم باز هم از نظر تصویری و معنایی چه اتفاقی رخ داده است؟
خالقی در توضیح این بیت مینویسد: »در صورتیکه نویسش ما درست باشد، میگویداز: آن گوهر تابناک یعنی از رودابه، گِل بام چون یاقوت سرخ شده بود. ولی گویا تحریفی در متن راه یافته است. - 236 :1391 - .« از این توضیحات سه نکته ویژه میشود: یکی آنکه خالقی خود چنین ضبطی را چندان نپسندیده است و درباره درستی آن تردید دارد. دودیگر اینکه مصرع اول را در تصویر و معنی پیوسته مصرع دوم میداند. سه دیگر توضیحی است که در باب مصرع دوم میآورد که چندان به سامان نیست و ابهام کلی بیت پابر جاست.
بهتر است قبل از توضیح هریک ضبط چاپ مسکو نیز آورده شود:
درود جهان آفرین بر تو باد // خم چرخ گردان زمین تو باد
پیاده بدین سان ز پرده سرای // برنجیدت این خسروانی دو پای
سپهبد کزان گونه آوا شنید // نگه کرد و خورشید رخ را بدید
شده بام از آن گوهر تابناک // بجایگلِ سرخ یاقوت خاک
چنین داد پاسخ که ای ماه چهر // درودت ز من آفرین از سپهر
همانگونه که دیده میشود فضاهای هر دو چاپ یکسان است و تنها در بیت مذکور اختلافی جزئی مشهود است: »به جای گل سرخ« که در خالقی »به جای گلش سرخیاقوت« آمده است.
