بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اصول اساسی در تصحیح متن توجه به ضبط غریب است. در بسیاری از موارد ضبط غریب و ناآشنا صحیح و اصیل است و متأسفانه بسیاری از ناسخان به آن توجه نداشته و واژه ناآشنا را به زعم خود نادرست انگاشته و آن را به واژهای آشنا بدل ساخته و برخی مصححان نیز به این نکته توجه نکردهاند. در این بیت از گلستان سعدی:
»دلقت به چه کار آید و تسبیح و مرقع خود را ز عملهای نکوهیده بری دار « به جای واژه »تسبیح«، در سه نسخه قدیمی و معتبر کلمه »مسحی« آمده است. در کلیات سعدی تصحیح محمد علی فروغی هم ضبط اخیر آمده است. نویسندگان در این مقاله با توجه به: -1 اصالت ضبط سه نسخه معتبر خطی -2 محور هم نشینی کلمات در بیت -3 شواهد برون متنی -4 دلیل واژه شناسی؛ ضبط »مسحی« را معتبر میدانند.
مقدّمه
به دلیل ارزش های فراوان ادبی و زبانی، آثار سعدی شیرازی بارها تصحیح و شرح شده است. در این میان اقبال به تصحیح گلستان به دلایلی بیشتر بوده است. یکی از این تصحیحات معتبر، تصحیح غلامحسین یوسفی از گلستان میباشد که با توجه به هفده نسخه خطی و یازده چاپ و تصحیح1 انجام شده است. با توجه به موضوع این مقاله و نکتهها و اشارههایی که دیگران در حوزه تصحیح مجدد گلستان داشته و دارند، ضمن ارج نهادن به زحمات و دقت علمی بسیار یوسفی، به نظر نگارنده گلستان سعدی نیاز به تصحیح دیگری دارد.
پیشینه بحث: احمد علی رجایی بخارایی در کتاب »لهجه بخارایی« ضمن بر شمردن دلایل تألیف این اثر بیان میدارد شبی در محضر بدیع الزمان فروزانفر سخن در باره معنای واژه »مسحی« در بیت مورد بحث از گلستان سعدی بود و فروزانفر به حدس و گمان اشاره کرده که احتمالاً این کلمه به معنای نوعی پای پوش است. رجایی بخارایی اضافه میکند در تأیید حدس استاد بیان داشتم که: »غالب مردان و همه زنان بخارا پای پوشی از تیماج نرم که پاشنه برجسته ندارد می پوشند که چیزی سوای موزه و کفش و به منزله جوراب ساق بلند است و آن را محسی می نامند که مصحف مسحی است زیرا به مذهب اهل سنت و جماعت که غالب بخاراییان بدان پای بندند، مسح از روی آن رواست و حتی در سفر از روی کفش نیر مسح را جایر می دانند.
بحث و بررسی دلایل درون متنی: در حکایت 15 باب دوم گلستان این دو بیت آمده است:
دلقت به چه کار آید و تسبیح و مرقّع // خود را ز عمل های نکوهیده بری دار
حاجت به کلاه برکی داشتنت نیست // درویش صفت باش و کلاه تتری دار
همان طور که در مقدمه اشاره شد یوسفی در تصحیح معتبر و ارزشمند خود از گلستان، هفده نسخه خطی و یازده تصحیح و نسحه چاپی را ملاک قرار داده است. سه نسخه خطی معتبر از این هفده نسخه به جای کلمه »تسبیحدر« مصراع اولِ بیت اول »مسحی« دارند. معرفی این سه نسخه از این قرار است: »نسخه »پ« نسخه خطی کلیات سعدی کتابخانه ملی پاریس است به شماره supplement 1778 pers که تاریخ تحریرش دهه آخر جمادی الاولی 767ه. است. نسخه »چ« نسخه خطی از گلستان سعدی کتابخانه چستر بیتی ، دابلین، ایرلند، به شماره 109 که به تاریخ های مختلف مربوط است.
تاریخ تحریر قسمت عمده آن بعد از 683ه.ق و تاریخ تحریر چند برگ آن حدود 720 تا 730 ه.ق است. نسخه «یا» نسخه خطی گلستان محفوظ در کتابخانه سلطنتی سابق، تهران، که خط آن به یاقوت مستعصمی - م. 698ه.ق - منسوب است. در چاپ عکسی نسخه که انتشار یافته تاریخ کتابت آن خوانا نیست و در مقدمه نقل شده است:
اگر از روی احتیاط از نسخه »یا« که تاریخ کتابتش کمی مشکوک است صرف نظر نماییم، در اعتبار و اهمیت نسخه »چ« که تاریخ تحریر بخش عمده ای از مقارن با اواخر عمر سعدی و یا اندکی پس از آن بوده، تردید نمی توان کرد. البته نسخه »پ« هم که حدود 76 سال پس از فوت سعدی نگارش شده، ارزش و اعتبار خود را داراست. بنابر این تا این جا قدمت و اعتبار سه نسخه مذکور تا حد قابل ملاحظهای صحت ضبط »مسحی« را تأیید می کند.
در کلیات سعدی به اهتمام محمد علی فروغی-که چاپ نسبتاً مقبول و معتبری است- نیز به جای واژه »تسبیح» «مسحی« آمده است. - سعدی، - 78 :1366 دلایل برون متنی:اصلی اساسی در تصحیح است و آن اینکه معمولاً واژه و ضبط غریب اصالت بیشتری از واژه و ضبطآشنا دارد. به عبارت دیگر عموماً برای ناسخان پیش می آمده که واژه ای غریب را که معنای آن نمیدانستهاند به واژه آشنا بدل میکردهاند و عکس این تقریباً غیر ممکن است.
در دیوان انوری ابیوردی دو بار واژه »مسحی« آمده است:
- همچنین جمله راهم به سلامت می برد // نه دران طبع ملالت نه دران طوع اکراه
تا به جایی که مرا داد همی مسحی و کفش // تا به جایی که همی داد خَرم را جو و کاه
- حسام دولت و دین ای خدای داده تو را // جمال احمد و جود علی و خلق حسین
اگر چو بطّ و همایم کند کرامت تو // به چه؟ به زیور مسحی و زینت رانین
در لیلی و مجنون نظامی گنجوی هم »مسحی کش« آمده است:
در بند وضوی آن جهانم // مسحی کش و مسح کس ندانم
