بخشی از مقاله
چکیده
رکن های عروضی را میتوان به سه نوع تقسیم کرد: رکنهای اصلی یا معیار، رکنهای ناقص یا اشتقاقی، رکن های جایگزین. منظور ما از رکنهای اصلی همان رکنهایی هستند که ابوالحسن نجفی تعیین کرده است. رکن های جایگزین هم با ورود اختیارات شاعری در شعر پدیدار میشوند که غالباً جانشین رکن های اصلی و گاهی جانشین رکن های ناقص می گردند. اما رکنهای ناقص که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند رکنهایی هستند که از رکن های کامل مشتق می شوند. مهم ترین ویژگی رکن های ناقص این است که در حشو شعر نمی آیند و منحصر به پایان مصراع - و نیم مصراع در وزن های دوری - هستند. رکن ناقص همواره با درنگ اجباری همراه است و به همین دلیل پایانْبخش مصراع و مرز میان یک مصراع و مصراع بعدی است.
رکن های ناقص در شناخت وزن های هر خانواده وزنی، در رکن بندی روشمند وزن ها و نیز در طبقهبندی وزنها حائز اهمیت است. همچنین شناخت رکن ناقص در تعیین مرز مصراع ها در شعر نیمایی نقش بارزی ایفا میکند و امید آن میرود با شناخت رکن ناقص و ویژگیهای آن، بتوان در یافتن دلایل میزان کاربرد وزنها در شعر فارسی گامی به جلو برداشت.
مقدمه
چنانکه می دانیم شعر سنتی فارسی و عربی بر تساوی مصراع ها استوار است و از آنجا که در شعر فارسی واحد وزن مصراع است، بنابراین تمامی قالب های شعر فارسی به جز مستزاد، در یک منظومه تمامی مصراع ها از نظر تعداد و ترتیب هجاها یکسان است، البته گاهی تفاوت های جزیی در مصراع های یک منظومه دیده میشود که با اختیارات شاعری توجیه و تبیین میشود.
یکی از مشکلات اساسی علم عروض فارسی مسئله ارکان عروضی و چگونگی رکن بندی اوزان است، عروض جدید اگرچه عروض سنتی را در این باره سخت به چالش کشیده است، در اغلب موارد هنوز از رکن بندی عروض سنتی بهره می برد و این امر نشان دهنده آن است که تبیین اوزان با رها کردن آنها بهصورت هجاهای کوتاه و بلند و بدون رکنبندی، نواقص و مشکلاتی به همراه دارد.
باید پذیرفت که عروض سنتی فارسی در نحوه رکن بندی به شدت تحت تأثیر عروض عربی بوده و به جز در موارد معدودی، از یک روش علمی استفاده نکرده و این امر باعث آشفتگی های شدیدی در این باره شده است. ما در جای دیگری به تفصیل درباره رکن بندی عروض سنتی بحث کرده ایم و در اینجا میخواهیم به مسائلی بپردازیم که به تازگی آنها را یافتهایم.
.1 رکنهای اصلی - رکنهای معیار -
شعر فارسی گواهی می دهد که تمامی اوزان پرکاربرد فارسی، یا از تکرار یک رکن به دست می آید و یا از تناوب دو رکن حاصل می شود. ما در اینجا به وزن های نادر و نامطبوع کاری نداریم و می خواهیم قواعدی برای چگونگی رکنبندی اوزان مطبوع فارسی ارائه دهیم.
چنانکه می دانیم عروض جدید به درستی انشعاب رکن های اصلی و رکن هایمزاحَف در عروض سنتی را کنار گذاشت، به طوریکه در عروضجدید فاعلاتن، فعِلاتن،لاتُ،فاع و فعِلاتُ همگی رکن اصلی هستند، زیرا هر یک مستقل از دیگری است. تنها در یک مورد رکن فاعلاتن می تواند رکن جایگزین برایفعِلاتن باشد و آن در وزنهایی است که با ترتیب - 8 88 - آغاز میشود.
در عروض جدید مستفعلن، مفتعلن، مفاعلن،و مستفعلُ نیز همگی رکن های اصلی هستند، هرچند در برخی از وزنها ممکن است در موارد معدودی به جای مفتعلن، مفاعلن به کار میرود.
رکنهای اصلی که ابوالحسن نجفی آنها را استخراج کرده است عبارتند از:
- رکنهای سه هجایی
- یک کوتاه + دو بلند:
- 1 فعولن
- 2 فاعلن
- 3 مفعولُ دو کوتاه + یک بلند:
- 4 فعِلن
- 5 فعولُ
- 6 فاعلُ
- رکنهای چهار هجایی
- یک کوتاه + سه بلند:
- 1 مفاعیلن
- 2 فاعلاتن
- 3 مستفعلن دو کوتاه + دو بلند
4 - فعِلاتن
5 - مفاعیلُ
6 - مستفعلُ
- 7 مفاعلن
8 - فاعلاتُ
- 9 مفتعلن
- رکنهای پنج هجایی
- دو کوتاه + سه بلند:
1 - فعَلییاتن
- 2 مفتعلاتن
3 - مستفعلَتن
4 - مُفاعلاتن
5 - مفاعیلَتن
6 - مُستفاعلن سه کوتاه + دو بلند:
7 - مُتَفاعلن
8 - مفاعَلَتن
نجفی چند سال بعد دو رکن دیگر را نیز به رسمیت میشناسد: مستفعلاتن، فاعلییّاتن . تکرار هر یک از این رکنها میتواند به ایجاد یک خانواده وزنی منجر شود.
