بخشی از مقاله
چکیده
تعلیم وتربیت یکی از ضروریات برای ایفای مناسب نقشهای مختلف اجتماعی از جمله نقش معلمی است. بعضی از معلمان آنقدر از مهارتهای ارتباطی برخوردارند و شیوهای موثر به کار میگیرند که شخصیتشان همانند یک آهن-ربا همه را جذب میکند و برخی به جهت فقدان یا ضعف مهارتهای ارتباطی موثر موجب دیگرانگریزی میشوند. بنابر اهمیت نقش تعلیم وتربیت در مراکز آموزشی بر آن شدیم که نقش و نحوه صحیح مهارتهای ارتباطی معلم را از نظر دانشمندان علوم تربیتی بررسی کنیم و سپس آنها را با آموزههای دینی اسلام- دینی جامع که برای تمام جنبه-های زندگی ما برنامه دارد- مقایسه نماییم تا بتوانیم کاستیهای نظام آموزشی کشور مسلمان ایران را برطرف سازیم.
خلاصه پژوهش آن شد که اهمیت علم وعلم آموزی، از دیدگاه اسلام، واضح و مبرهن است. نخستین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، بهترین دلیل بر جایگاه ویژه ی تعلیم وتعلم در اسلام است. معلم در صورت داشتن مهارتهای ارتباطی صحیح میتواند روابط موثر با دانشآموزان داشته باشد که منجر به موفقیت روزافزون آنان شود. این مهارت-های ارتباطی در اسلام که علم روانشناسی امروز بر آنها صحه گذاشته، عبارتند از: خلوص نیت، به کارگیری علم، حسن خلق و مهربانی، تواضع و فروتنی، خودداری از جدال در بحث، تشویق، دلسوزی، عدالت، تفقد از احوال دانش-آموزان، احترام به شخصیت آنها، رفق و مدارا، آراستگی، مردمی بودن، گذشت، دوری از حب و بغض و ...
مقدمه
آموزش و پرورش یکی از نهادهای اصلی جامعه است که تعلیم و تربیت و ساختن انسان مطلوب و مؤثر را در جامعه به عهده دارد. برای پرورش افراد مطلوب، نیاز به یک نظام آموزشی کارآمد است که اجزاء و عناصر آن اعم از مواد درسی، دانشآموز، معلم، وسایل آموزشی، فضا و غیره با یکدیگر ارتباط متقابل دارند تا اهداف مورد انتظار تحقق یابد. از طرف دیگر، تدریس و آموزش از نظر ماهیت یک نظام ارتباطی متقابل است و مدرسه بهسان گروه پویایی، درصدد آماده کردن افراد برای ورود به جامعه در سطح بسیار گستردهتری است.
کلاس درس نیز به عنوان یک گروه کوچک اجتماعی و کوچکترین خرده سیستم اجتماعی در نظام آموزشی دارای خصوصیات و ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از سایر سازمانها و نهادهای اجتماعی متمایز میکند. این خرده سیستم بدنبال تحقق اهداف آموزشی تربیتی است، از این رو نیاز به مدیریت دارد. با این تفاوت که در کلاس درس بیش از سایر سازمان های اجتماعی و رسمی کارکردهای مدیریت در هم تنیده است و براحتی از هم قابل تفکیک نیست.
- فونتانا، 1382، - 3 از طرف دیگر، از اهداف مصوب نظام آموزش و پرورش، تربیت اجتماعی دانشآموز است بطوریکه انتظار می رود فراگیر بعد از فراغت از تحصیل به عنوان شهروند مؤثر و فعال در جامعه کلاس، مدرسه، و در سطح ملی و جهانی با دیگران ارتباط مؤثر داشته باشد. ار تباط امری اکتسابی است که مهمترین مکان برای کسب آن کلاس درس است. ارتباط نیز، عامل اصلی یادگیری است. ”مدیریت کلاس ” و ”ارتباط” دارای کنش متقابل گسترده و پیچیدهای می باشند که خلل و ضعف در هر کدام تحقق اهداف تعلیم و تربیت را با چالشهایی عمیق روبرو خواهد ساخت . از این رو هدف کلی از تهیه این مقاله نیز، ” بررسی نقش تعلیم وتربیت اسلامی دانش آموزان در جهت تحقق اهداف آموزشی ” می باشد .
مهارتهای ارتباطی معلم در قرآن و حدیث
اهمیت علم وعلم آموزی، ازدیدگاه اسلام، به قدری واضح است که نیازی به توضیح ندارد. نخستین آیاتی که بر پیامبراکرم نازل شد، بهترین دلیل بر جایگاه ویژه تعلیم و تعلم در اسلام است برهمین اساس است که پیامبراکرم - ص - ، وقتی دو گروه را در مسجد مشاهده کردند:گروهی که مشغول عبادت بودندوگروهی که مشغول مذاکره و بحث علمی،رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت کنندگان ترجیح داده و درباره این رفتار خود فرمودند: "من برای تعلیم فرستاده شده ام". قرآن کریم نیزبه صراحت ،تعلیم را یکی از اهداف اساسی برانگیختن پیامبر اکرم - ص - میداند. ما به عنوان یک مسلمان، معتقدیم که اسلام برای تمامی جنبههای زندگی که یک انسان بدان نیازمند است تا به سعادت برسد، برنامهریزی نموده است. بکارگیری این سلسله اصول و قوانین است که میتواند انسان را به هدف و مقصد نهایی برساند. اگر انسان از این اصول تخطی نماید نمیتواند به سر منزل مقصود برسد.
حال ببینیم که اسلام در مورد این جنبه مهم و اساسی زندگی چه برنامه اصولی را به دنبال دارد؛ نتیجه پژوهش این است که اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل پیشاهنگ دانشمندان روانشناسی در مورد مهارتهای ارتباطی معلم و شاگرد آداب و رسوم خاص خود بر مبنای حکمت را دارد؛ علت این امر مهم وجود جایگاه متعالی علم در دین اسلام است از این رو ما در این بخش ابتدا جایگاه علم در دین اسلام را مورد بررسی قرار میدهیم تا بتوانیم اهمیت این موضوع را مشخص کنیم زیرا در صورت ارتباط موثر، علم مفید به وجود میآید و دستاورد آن مورد استفاده قرار میگیرد، به قول معروف مقدمه واجب، واجب است، اگر علم در اسلام مهم است مقدمه آن یعنی مهارتهای ارتباطی نیز مهم میباشد.
جایگاه علم در اسلام
با اندک تأمل در آیات قرآن مشاهده میشود که واژه علم با تمام مفرداتش، همچنین وسایل تحصیل علم و معرفت؛ مانند قلوب، عقول، تعقل، تدبر، خرد، و… دارای اهمیت ویژه است. گزاف نگفتیم اگر بگوییم حدود یک چهارم قرآن درباره علم و دانش است. بدین جهت عجیب نیست که اولین آیاتی که بر رسول خدا - ص - نازل شد در باب علم، خواندن، معرفت و شناخت بوده است: “بخوان به نام پروردگارت که - جهان را - آفرید * همان کس که انسان را از خون بستهای خلق کرد! * بخوان که پروردگارت - از همه - بزرگوارتر است * همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود * و به انسان آن چه را نمیدانست یاد داد!.” - علق: - 5 -1 فراتر از ایناساساً خلقت انسان همراه علم و معرفت بوده است، چنانکه قرآن به آن اشاره میکند: “سپس علم اسماء را همگی به آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست میگویید، اسامی اینها را به من خبر دهید!.” - بقره: - 31
آیات در مورد جایگاه علم بسیار است بنابراین، به راحتی نمیتوان این آیات را بر شمرد؛ از این رو به بعضی از اقسام این آیات اشاره میکنیم: آیات قرآن را که درباره علم و دانش بحث میکنند در مجموع میتوان به چهار دسته به شرح زیر تقسیم نمود:
دسته اول آیاتی که درباره علم خداوند متعال است: روشن است که یکی از صفات حق تعالی صفت علیم است. در قرآن کریم آیات زیادی به این موضوع اختصاص دارد. همچنین آیات دیگر به نمونههای از علم الهی درباره افعال و کارهای روزمره بشر میپردازد. جالب است بدانیم که تنها صفت علیم در قرآن در آیات متعدد به مناسبتهای مختلف 128 بار تکرار شده است.
دسته دوم آیاتی است که به علم و دانش پیامبر اسلام - ص - و دیگر پیامبران الهی میپردازد و بیان میدارد که خداوند علمهای گوناگون را به آنها آموخت. آیات: 5 سوره نجم، 22، 62، و 68 یوسف، 74، 79 و 80 انبیاء، 62 اعراف و 75 انعام، نمونههایی از آیات قرآن کریم درباره علم پیامبران است.
دسته سوم آیاتی است که در بیان ارزش و جایگاه خود علم است. در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که به ارزش و جایگاه علم و دانش و نقش آن در زندگی انسان و ثمرات و نتایج آن در جنبههای مختلف زندگی فردی و اجتماعی مردم و جامعه میپردازد که در این مقال به گوشههایی از آن اشاره میشود:
- 1 برخی از آیات به این مسئله میپردازند که علم و دانش یکی از معیارها و ملاکهای انتخاب و گزینش افراد برای منصبها است. آیات 247 سوره بقره و 9 زمر به همین موضوع اشاره دارد.
- 2 رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی علم با ایمان و دریافت مفاهیم و اسرار قرآنی. آیه 7 سوره آل عمران و 162 سوره نساء، 107 سوره اسراء، 54 سوره حج، 49 سوره عنکبوت، 6 سوره سبأ، نمونههایی است که از آنها این حقیقت استفاده میشود.
- 3 ترس از خداوند محصول دانش است: ” از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او میترسند.” - فاطر: - 28 - 4 علم مقدمهای است برای اثبات حق: “هرگاه بعد از علم و دانشی که - درباره مسیح - به تو رسیده، - باز - کسانی با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: » بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
” - آل عمران: - 61 - 5 علم حجت را بر انسان تمام میکند: ” و اگر از هوی و هوسهای آنان پیروی کنی، بعد از آن که آگاه شدهای هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهد بود.” - بقره: - 120 - 6 علم زمینهساز عوامل نجات انسان از عذاب قیامت است: “خداوند کسانی را که ایمان آوردهاند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی میبخشد…“ .”… - در این هنگام - کسانی که به آنها علم داده شده میگویند: “رسوایی و بدبختی امروز بر کافران است”و… . - مجادله: 11؛نحل: - 27 - 7 هم قرین بودن گواهی و شهادت عالمان و دانشمندان با شهادت خدا و ملائکه: “گواهی میدهد که معبودی جز او معبودی نیست و فرشتگان و صاحبان دانش - هرکدام به گونهای بر این مطلب - گواهی میدهند - .”… آل عمران: - 18 - 8 صاحبان دانش به پیروی سزاورترند: “ای پدر دانشی بر من آمده که برای تو نیامده است، بنابراین از من پیروی کن، تا تو را به راه راست هدایت کنم - .
”مریم: - 43 - 9 علم و دانش مایه بصیرت و بینایی است: “اما کسانی که علم و دانش به آنها داده شده بود گفتند: وای بر شما ثواب الهی برای کسانی که ایمان آوردهاند و عمل صالح انجام میدهند بهتر است، اما جز صابران آنرا دریافت نمیکنند.” - قصص: - 80 - 10 خلاصه آن که علم و دانش دارای چنان اهمیتی است که پیامبر اولوالعزم مشقتهای یک سفر سخت و پر مخاطره را به جان میخرد تا بتواند به آگاهی و دانش بیشتری دست یابد. این داستان در سوره که فاز آیه 65 تا 76 در قصه حضرت موسی و خضر - ع - آمده است: “آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزی.” دسته چهارم از آیات علم و دانش آیاتی است که واژه علم به صراحت در آنها نیامده، اما مفهوماً در باب علم است و بر علم و دانش تطبیق میکند.
