بخشی از مقاله
چکیده: هدف از تدوین این مقاله بررسی تعلیم و تربیت در سرزمین حجاز در عصر امام صادق7 و از دیدگاه ایشان میباشد. در این مقاله در ابتدا با سرزمین حجاز و موقعیت جغرافیایی، سیاسی، علمی - فرهنگی آن زمان، مراکز علمی و فرهنگی، تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام و امام صادق، سیره اخلاقی - علمی آن امام همام، روشهای تربیتی از منظر آن امام، شاگردان دانشگاه جعفری و در آخر به بیان احادیثی از ایشان در باب تعلیم و تربیت و نهضت علمی امام صادق7 اشاره شده است.
امام صادق7 با توجه به شرایط ویژه دوران خود سیاست عدم قیام مسلحانه علیه حاکمان جور و در مقابل ایجاد نهضت بزرگ بیدارگری توده شیعه و آشنایی آنها با حقایق اسلامی را در پیش گرفت و با توجه به موقعیت زمانی در نیمه دوم قرن هجری روشهای تربیتی خاصی را تدوین و اجرا نمود و دانشگاه بزرگ شیعی را تأسیس و در آن شاگردان بزرگی را همچون جابر بن حیان و ...... را تربیت کرد. این مقاله به روش کتابخانهای جمعآوری شده است.
مقدمه:
تعلیم و تربیت از ابتدایی ترین و اساسی ترین نیازهای زندگی بشری است. تنها در پرتو تعلیم و تربیت صحیح است که انسان به عنوان موجودی هدفمند و اندیشه ورز به اهداف و آرمانهای خود دست مییابد.1 از عنایات پروردگار عالم به انسان بعد از خلقت، همین بس که ایشان را رها نساخت و برای سعادت و تزکیه آنها پیامبرانی را فرستاد و برای اثبات حقانیت آنها دلایلی را با ایشان همراه نمود که همگان به درستی پیامبری ایشان ایمان آورند و پس از حضرت محمد - ص - برای تکمیل و ترویج و تبیین دین مبین اسلام امامانی را منصوب نمود و از علوم خویش ایشان را سیراب نمود.
هر یک از این پیشوایان دینی در عصر و زمان خود عهدهدار ارشاد و رهبری جامعه اسلامی، پاسدار و نگهبان آئین اسلام بودند. بی شک خط مشی و شکل مبارزههای ایشان بر اساس اوضاع و شرایط زمان، ارزیابی قدرتها و جبههگیری دشمنان و مخالفان اسلام بود و عکس العمل امامان در برابر حوادث زمان خود همیشه یکسان نبود. بلکه گاهی به صورت مبارزه و قیام و گاهی به صورت تقیه جلوهگر میشد.
در عصر امام صادق7 که در طلیعه حرکت و نهضت علمی اسلام، در اوایل قرن دوم هجری، همزمان با انتقال خلافت از سلسله بنی امیه به بنی عباس بود و سیاستمداران حکومت اسلامی در گیر و دار قدرت طلبی غافل از اوضاع فرهنگی جامعه به سر میبردند و هر روز خلیفهای بر مسند حکومت مینشست، آن حضرت زعامت و رهبری دینی جامعه را به عهده گرفت و با توجه به شرایط ویژه آن زمان، سیاست عدم قیام علیه حاکمان جور و در مقابل ایجاد نهضت بزرگ بیدارگری توده مردم و آشنا کردن آنها با حقایق دین اسلام را در پیش گرفت.
آنچه به دوران آن حضرت ویژگی خاصی بخشیده است، استفاده از علم بیکران امامت، تربیت دانش طلبان و بنیانگذاری فکری و علمی مذهب تشیع است. شیخ مفید مینویسد:» 3آن قدر مردم از دانش حضرت نقل کردهاند که به تمام شهرها منتشر شده و از احدی از علمای اهل بیت علیهم السلام این مقدار احادیث نقل نشده است، به این اندازه که از آن حضرت نقل گردیده است.« در این فرایند اصولی ضروری و قابل توجه شناخته شدهاند که عبارتند از:
1. ویژگیهای جغرافیایی، علمی و فرهنگی، سیاسی حجاز در زمان امام صادق7 که منجر به حرکت علمی و پایهریزی نهضت علمی و تأسیس مکتب جعفری شد.
2. علم و دانش امام .3 مکانهای آموزشی آن زمان .4 شاگردان امام .5 شیوهها و اهداف و نتایج این نهضت علمی روش تحقیق: این مطالعه، یک مطالعه توصیفی و از نوع تحلیل اسنادی است.4 در این تحقیق از فن کتابخانهای استفاده شده است.5 پژوهشگر، ابتدا منابع چاپی را که در راستای موضوع تحقیق تا مطلب یا محتوایی داشته؛ شناسایی کرده، پس از شناسایی و دستهبندی، مرحله فیش برداری انجام شد. در مرحله فیش برداری، مطالب مورد نظر در فیشها به دقت ثبت گردید، در مرحله بعد فیشها دستهبندی و مطالب طبقهبندی گردید و سپس مطالب تنظیم و تدوین گردید و در نهایت مقاله به رشته تحریر درآمد.
بخش اول: حجاز و گسترهی آن - موقعیت جغرافیایی، سیاسی و علمی - فرهنگی در زمان امام صادق. - 7
. 1 کاردان ع، اعرافی ع، پاک سرشت م، حسینی ع، ایرانی ح. .1386 فلسفه تعلیم و تربیت. چاپ هشتم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها - سمت - . جلد دوم.
. 2 صالحی، محمد - 1388 - ، سیری در زندگانی امام جعفر صادق - ع - ، تهران ، نشر میلاد.
. 3 شیخ مفید، الارشاد، ج ] 2مترجم[ سید هاشم رسولی محلاتی، دفت نشر: فرهنگ اسلامی.
. 4 جعفریان ، یسار، حمید و آقاجانی ، هادی، .1393
. 5 جعفریان، رسول . - 1366 - حیات فکری سیاسی امامان شیعه. قم: انصاریان و جلد اول.
بخش اول : حجاز و گسترهی آن
الف - موقعیت جغرافیایی
حجاز سواحل شرقی دریای سرخ وطبعاً شامل بخشی از ناحیه غربی جزیره العرب است که مهمترین شهرهای آن مکه، مدینه طائف و جدّه می باشد. کلمهی حجاز به معنای مانع است این نام به این دلیل که رشته کوه - سراه - که از شمال تا جنوب در برابر دریای سرخ کشیده شده است دو قسمت یمن را از یک سو و تهامه را از سوی دیگر از هم جدا می سازد. در واقع بخشی از حاشیه شرقی دریای سرخ را که مکه و مدینه در آن قرار دارند را حجاز می نامند.
حجاز چون نواحی دیگر جزیره العرب خشک و کم آب است و تنها در برخی وادی ها آبهای فصلی وجود دارد که از قدیم برخی قبایل عرب را پیرامون خود گردآورده بود. به همین دلیل در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحیه به عنوان مراکز شهری شناخته میشده است. مثل: مکه، مدینه، طائف و خیبر. اعراب حجاز از اصیلترین قوم عرب بودند که در شمال و غرب شبه جزیره ساکن بودند و به دلیل فرهنگ بالاتر و انتساب به ابراهیم خلیل و پرده داری کعبه محترم ترین قوم عرب به حساب میآمدند. گستردگی جزیره العرب در زمان پیامبر:9 نیمه غربی شبه جزیره العرب در دست مسلمانان بود.
- در عهد ابوبکر تمام شبه جزیره تصرف شد. - در عهد عمر تا ماوراء النهر و شمال دریای مکران - و همهی ایران به جز سواحل شمال آنسوی البرز، سرزمین عراق، شام، مصر و باریکه سواحل لیبی تصرف شد.
- در زمان عثمان تا دریاچه آرال و کنارهی دریای کاسپین، دریای سیاه، گستره ممالک اسلامی. در شرق تا سیستان و بلوچستان و خراسان، در شمال غربی ایران آذربایجان و ارمنستان در غرب و تمام شامات یعنی - اردن، سوریه، فلسطین، لبنان و مصر -
- در دوره اموی و عباسی شمال غرب آفریقا تا مغرب اندلس تصرف شد و بر متصرفات شرق اسلام افزوده شد.6 در دوره امویان مدینه مرکز سرزمین وحی بود و فقط در دوره خلافت عبداالله زبیر مکه مرکز حجاز شد.
ب - اوضاع سیاسی حجاز در زمان امام صادق:7
دوران امامت امام صادق34 7 سال بود. به طور کلی دوران زندگی آن امام از پرآشوبترین دورانهای سیاسی تاریخ اسلام به شمار میرود. در این دوره حکومت امویان در آخرین روزهای سیطره خونبار خود بود زیرا که عباسیان بر علیه آنها برخاسته بودند و هر روز از گوشهای فتنهای به پا میکردند و درگیریها و جنگهای دو گروه متخاصم تسلط بر جامعه را نسبت به زمان امام باقر7 کمتر کرده بود. امام صادق7 از این فرصت طلایی بهترین استفاده را نمود.
