بخشی از مقاله
.1 چکیده
عدس به دلیل داشتن ارزش غذایی بالا نسبت به سایر حبوبات، سطح کشت قابل توجهی را در استان لرستان به خود اختصاص داده است. براي تدوین یک برنامه ي آبیاري مناسب و اعمال مدیریتی تخصصی و آگاهانه تعیین ضرایب گیاهی بر مبناي مراحل مختلف رشد ضروري است. لذا به منظور تعیین ضرایب گیاهی عدس آزمایشی طی سال زراعی 1391-92 در مزرعه ي آزمایشی دانشکده کشاورزي- دانشگاه لرستان واقع در خرم آباد انجام شد و بدین منظور 4 میکرو لایسیمتر زهکش دار به محاسبه تبخیر- تعرق گیاه مرجع و 4 میکرو لایسیمتر زهکش دار به محاسبه تبخیر- تعرق واقعی اختصاص داده شد. در نهایت مقادیر ضرایب گیاهی در چهار مرحله ابتدایی، توسعه، میانی و انتهایی به ترتیب 0/45، 0/87، 1/19 و 0/61 بدست آمد.
.2 مقدمه و هدف
در کشور ایران با متوسط ریزش هاي آسمانی 252 میلی متر در سال و شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک، استفاده بهینه از منابع محدود آب، از اهمیت ویژه اي برخوردار است. نیاز آبی گیاهان یکی از بخش هاي مهم سیکل هیدرولوژي1 است، تخمین دقیق این پارامتر براي مطالعات بیلان آبیتاًسیسات، آبی، مدیریت و طراحی سیستم هاي نوین آبیاري و مدیریت منابع آب و ... مورد نیاز می باشد.
بنابراین بدست آوردن پارامتر تبخیر- تعرق - ETc - براي هر پوشش گیاهی امري بسیار ضروري است، شناخت رفتار و خصوصیات پوشش گیاهی غیر مرجع در مقایسه با پوشش گیاهی مرجع - چمن - ، اولین قدم در شناخت تبخیر- تعرق است. ضریب گیاهی بیان کننده اثرات پوشش گیاهی و رطوبت خاك گیاه غیر مرجع نسبت به گیاه مرجع است
این ضریب به طور عمده به ویژگی هاي گیاه و به طور محدودتر، به اقلیم بستگی دارد و همین ویژگی موجب به کارگیري ضرایب گیاهی استاندارد در مناطق و اقلیم هاي گوناگون و پذیرش آن به عنوان پارامتري مهم در محاسبات مربوط به نیاز آبی گیاهان شده است .[9] بطور کلی تبخیر- تعرق واقعی گیاه را می توان با اندازه گیري پیوسته تغییرات آب خاك با استفاده از لایسیمتر یا بیلان آب و خاك و یا ضرب تبخیر- تعرق پتانسیل در ضریب گیاهی - Kc - تعیین کرد.
در بین حبوبات، عدس داراي مواد پروتئینی گیاه با ارزشی است و به عنوان مکمل غذایی در الگوي تغذیه اي انسان جایگاه ویژه اي دارد، همچنین به خاطر همزیستی با باکتري هاي تثبیت کننده نیتروژن هوا، نقش مؤثري در حاصلخیزي خاك دارد 6] و [12این. گیاه عمدتاً در شبه قاره ي هند، منطقه ي مدیترانه و آمریکاي شمالی کشت و زرع می گردد. عدس و نژادهاي مختلف آن در ایران نیز پرورش می یابند و به حالت نیمه وحشی نیز در نواحی مختلف دیده می شوند.
سطح زیر کشت عدس در ایران 244 هزار هکتار و تولید آن 166 هزار تن بوده و پس از نخود رتبه دوم را در کشور دارا می باشد .[4] کرمانشاه، همدان، خرم آباد، کرمان، بم، فارس، بوشهر و میناب مهمترین مراکز تولید عدس در ایران می باشند.
با توجه به ارزش غذایی عدس و اهمیت کشت حبوبات از جمله نخود، عدس، لوبیا و... در استان لرستان - با سطح زیر کشت 160269 هکتار و تولید سالانه 98048 تن - و نیز با توجه به اینکه در مورد نیاز آبی عدس و بویژه ضرایب گیاهی آن در منطقه مورد بررسی کوششی صورت نگرفته است، این آزمایش با هدف تعیین ضرایب گیاهی عدس در خرم آباد با استفاده از روش بیلان آبی در میکرو لایسیمترهاي زهکش دار طی سال زراعی 1391-92 طراحی و اجرا گردید.
.3 تئوري و پیشینه تحقیق
براي تعیین نیاز آبی و ضرایب گیاهی محصولات مختلف مطالعات زیادي با استفاده از لایسیمتر در نقاط مختلف دنیا صورت گرفته است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد.
محسنی موحد و همکاران [3] براي تعیین نیاز آبی و ضرایب گیاهی گندم پاییزه آزمایشی در مزرعه تحقیقات کشاورزي استان مرکزي با استفاده از لایسیمتر زهکش دار به ابعاد 2×1/2×1 متر در سه سال زراعی 1373 –74، 1375 –76 و –77 1376 طی دوره نه ماهه - مهر تا خرداد سال بعد - انجام دادند. میزان تبخیر- تعرق در این سه سال به ترتیب 664/8، 722/1 و 739/1 میلی متر با میانگین 708/7 میلی متر، میزان تبخیر- تعرق گیاه مرجع چمن به ترتیب 740/7، 778/9 و 774/8 میلی متر با میانگین 761/9 میلی متر و ضریب گیاهی گندم به ترتیب 0/83، 0/77 و 0/83 با میانگین 0/81 برآورد شد.
قمرنیا و همکاران طی دو سال زراعی 1388 –89 و 1389 –90 و با استفاده از سه لایسیمتر بیلان آبی به قطر 1/2 و ارتفاع 1/4 متر، ضرایب گیاهی گشنیز را طی چهار مرحله ابتدایی، توسعه، میانی و پایانی به ترتیب 0/66، 1/19، 1/36 و 0/98 به دست آوردند
شریفی عاشور آبادي و همکاران [1] به منظور تعیین نیاز آبی گیاه دارویی بو مادران، آزمایشی در سال هاي 1386-87 در مجتمع تحقیقاتی البرز، واقع در جنوب شهرستان البرز کرج با استفاده از لایسیمترهاي زهکش دار انجام دادند. بر اساس نتایج بدست آمده ضرایب گیاهی چهارگانه رشد شامل مرحله اولیه، توسعه، میانی و انتهایی به ترتیب برابر با 0/16، 0/45، 1/05و 0/81 و مقدار خالص آب آبیاري در دوره رشد اقتصادي گیاه بومادران معادل 149/72 میلی متر برآورد گردید.
لی و همکاران [11] مقادیر ضرایب گیاهی ذرت بهاره را در منطقه شمال غرب چین برآورد نمودند. ضریب گیاهی بدست آمده در مراحل اولیه، میانی و انتهایی به ترتیب برابر 1/46، 1/39 و 1/22 گزارش شد.
بوسی و همکاران [7] مقادیر ETc پیاز را در اتیوپی با استفاده از سه دستگاه لایسیمتر زهکش دار در مراحل ابتدایی، توسعه، میانی و انتهایی رشد به ترتیب برابر 51/3، 140/5، 144/8 و 53/9 میلی متر محاسبه کردند و سپس با استفاده از نیاز آبی گیاه مرجع مقادیر ضریب گیاهی براي مراحل ابتدایی، میانی و پایانی رشد به ترتیب برابر 0/47، 0/99 و 0/46 برآورد شد در مرکز تحقیقات اگري لایف تگزاس در سال هاي 2005 تا 2008، 7 لایسیمتر وزنی به اندازه گیري نیاز آبی پنبه و گندم و 1 لایسیمتر به کشت چمن براي تعیین تبخیر- تعرق گیاه مرجع اختصاص یافت. در نهایت ضریب گیاهی پنبه در دو سال دوره رشد در طی مراحل رشد اولیه، میانی و پایانی به ترتیب برابر 0/35، 1/15-1/2 و 0/75-0/35 و براي گندم در سه سال دوره رشد و در طی مراحل رشد به ترتیب برابر 0/7، 1/15 و 0/25 بدست آمد
.4 مواد وروش ها
این تحقیق در مزرعه آزمایشی دانشکده کشاورزي- دانشگاه لرستان واقع در خرم آباد 12 - کیلومتري خرم آباد- اهواز - به مختصات 33 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 21 دقیقه طول شرقی با ارتفاع 1148 متر از سطح دریا انجام شد. جهت بدست آوردن تبخیر- تعرق واقعی عدس و تبخیر- تعرق مرجع چمن و در نهایت محاسبه ضریب گیاهی عدس اقدام به ساخت 8 دستگاه میکرو لایسیمتر زهکش دار در منطقه ي مورد مطالعه شد.
میکرو لایسیمتر ها به شکل استوانه و از جنس پلی اتیلن ضخیم بودند که ارتفاعی در حدود 80 سانتی متر و قطر 48 سانتی متر داشتند. اولین و ضروري ترین مورد قابل پیش بینی در هر میکرو لایسیمتر، تهیه و نصب لوله زهکش در بخش تحتانی آن جهت خروج آبهاي اضافی و تداعی شرایط نفوذ عمقی در حین عملیات آبیاري می باشد. بدین منظور از لوله پلاستیکی با قطر 5 سانتی متر استفاده گردید که در مرکز و کف میکرو لایسیمترها ایجاد شده و به ظرف جمع آوري آب هدایت میشد.
میکرو لایسیمترها در دو ردیف، به فاصله ي یک متر از یکدیگر قرار داده شدند. به منظور جلوگیري از ورود ذرات خاك و شستشوي آن توسط جریان آب به درون لوله هاي زهکش در کف میکرو لایسیمترها به ضخامت حدود 15 سانتی متر شن ریخته شد، سپس میکرو لایسیمترها با خاك زراعی از همان مزرعه و با در نظر گرفتن ترتیب لایه هاي پروفیل خاك همراه با کود حیوانی پر و در چندین نوبت فشرده شدند. جهت تحکیم خاك قبل از کشت، چندین نوبت خاك داخل میکرو لایسیمترها آبیاري شده و پس از نشست کامل مجددداً تا سطح مورد نظر با خاك پر شدند.
جهت جلوگیري از تابش مستقیم خورشید و برقراري شرایطی مشابه شرایط مزرعه از لحاظ گرمایی، از عایق پشم شیشه با روکش آلومینیوم مسلح پلی اتیلن دار به ضخامت 25 میلی متر و دانسیته 12 کیلو گرم بر متر مکعب به عنوان پوشش میکرو لایسیمترها استفاده گردید. قبل از کاشت براي تعیین خصوصیات فیزیکی خاك نمونه برداري تا عمق 65 سانتی متري انجام شد. بافت خاك محل لوم سیلتی بوده و متوسط ظرفیت رطوبتی زراعی خاك 26/66 درصد وزنی، نقطه پژمردگی 19/24 درصد وزنی و جرم مخصوص ظاهري آن 1/29 گرم بر سانتی متر مکعب بود.
براي اندازه گیري رطوبت خاك از دستگاه - 1IDRG - که توسط گروه پژوهشی آبیاري و زهکشی ساخته شده است استفاده گردید.
