بخشی از مقاله
چکیده
استفاده بیرویه از آفتکشها به یکی از مشکلات اصلی بهداشت عمومی در کشورهاي در حال توسعه تبدیل شده است. مقاله حاضر با استفاده از تئوري رفتار برنامهریزي شده به عنوان مبانی نظري تحقیق، نیت و رفتار گلخانهداران در رابطه با عدم مصرف سموم آفتکش را در استان هرمزگان بررسی نمود. نمونه تحقیق، 110 نفر از گلخانهداران شهرستان بندرعباس بودند که بر اساس روش نمونهگیري تصادفی ساده انتخاب شدند. جمع آوري اطلاعات در این پژوهش با استفاده از پرسشنامه محقق ساخت انجام شد
. در مطالعه پیش آزمون، پس از تهیه پرسشنامه و تأیید روایی صوري آن توسط متخصصان امر، پایایی آن از طریق محاسبه مقادیر آلفا کرونباخ براي متغیرهاي مختلف تحقیق مورد تایید قرار گرفت 0/61 - تا . - 0/95 نتایج تحقیق نشان داد، نیت گلخانهداران در رابطه با عدم مصرف سموم آفتکش به طور معنیداري توسط متغیر نگرش تبیین میشود.
در نهایت، بر اساس نتایج تحقیق، در رابطه با اثرات مخرب مصرف سموم آفتکشها پیشنهاد میشود، مسئولان از طریق تدارك برنامههاي آموزشی براي گلخانهداران، ضمن آگاه نمودن گلخانهداران از رفتارهاي نامناسب آنها و ارائه راهکارهاي ساده و عملی براي آنها، نیت آنها را براي انجام رفتارهاي مناسب ارتقا بخشند، در واقع از این طریق نوعی خودپاداشی و انگیزه درونی در گلخانهداران به وجود میآید و باعث تشویق گلخانهداران به انجام رفتارهاي مناسب میگردد.
مقدمه
جمعیت جهان تا سال 2040، حداقل به 10 میلیارد نفر خواهد رسید - Gilland, 2002 - ، تهیه مواد غذایی این جمعیت یک از چالشهاي مهم میباشد. فصلی بودن تولید کشاورزي، ریسک و عدم اطمینان بالا در این بخش، نبود زمینهاي جدید براي کشت، کمبود آب و تغییرات آب و هوایی سبب شده است براي تأمین نیاز جمعیت راهکارهاي جدیدي به منظور افزایش تولید غذا در خارج از فصل در نظر گرفته شود
از طرف دیگر، به دلیل بالا رفتن سطح زندگی و تغییر و تحولاتی که در روش زندگی، کار و تغذیه مردم بوجود آمده است افزایش تقاضا براي سبزي و صیفی خارج از فصل افزایش یافته است. یکی از روشهاي نوین کشاورزي متراکم، کشت گلخانهاي است. در این روش با مساعد نمودن محیط کشت و صرف انرژي بیشتر در سطح کمتر، تولید بیشتري بدست میآید
تولیدات گلخانهاي داراي محاسن متفاوتی از جمله: تولید بیش از یک محصول در سال، افزایش کیفیت محصول تولیدي، تولید محصول در تمام فصول سال با توجه به امکان کنترل عوامل محیطی، ایجاد فرصتهاي شغلی مناسب براي جوانان و کارآموختگان کشاورزي و هدایت فعالیتهاي بازرگانی جهت جریان کالا یا خدمات از تولید کننده تا مصرف کننده
اگرچه، کشت گلخانهاي داراي مزایاي متعددي میباشد، اما معایبی نیز در این نوع روش و سیستم تولیدي وجود دارد. ضعف عمده این روش، مصرف بیرویه انرژي و نهادههاي کشاورزي بخصوص سموم توسط تولیدکنندگان است. به نحوي که تولیدکننده با صرف انرژي زیاد اقدام به کشت محصول مینماید
سم پاشیهاي مکرر در گلخانهها، استفاده بیش از حد از سموم، عدم توجه به دوره کارنس سموم، برداشت زود هنگام محصولات بعد از سمپاشی و ارائه آنها به بازار و مصرف این محصولات به صورت خام و تازه، سلامت مصرفکنندگان را به طور جدي تهدید میکند ولی این سموم نه تنها روي سطح محصولات باقی میمانند، بلکه به درون بافت میوهها، سبزيها و حتی دانههاي غلات نفوذ میکنند.
هر چند که شستن میوه و یا پوست گرفتن آنها میتواند در کاهش آلودگیهاي سطحی آفتکشها موثر باشد، ولی زدودن اثرات سمی آنها از بافتهاي درونیمیوه تقریباً غیر ممکن است. بهطوري که اغلب محصولات کشاورزي که در معرض آفتکشها قرار گرفتهاند و مدت زمان کوتاهی بعد از سمپاشی به بازار مصرف ارائه میشوند. حاوي مقادیري از باقیمانده آفتکشها میباشند. در نتیجه مصرف کنندگان به طور مستقیم غذایی را مصرف میکنند که داراي غلظت زیاد از انواع آفتکشها میباشد
این در حالی است که نیاز روزافزون جهان به مواد غذایی، تولیدکنندگان را به سوي تولید محصول بیشتر سوق داده است. در این راستا استفاده از سموم براي کنترل آفات نباتی از سالیان قبل مرسوم بوده است، اما خطرات بیشمار استفاده از سموم در کشاورزي در کنار مزایاي آن باعث شده است که در طی سالهاي گذشته تمایل به استفاده از روشهاي جایگزین در دنیا قوت گیرد؛ با این حال تحقیقات نشان دادهاند، کشاورزان در کشورهاي در حال توسعه با وجود هزینههاي محیطی، اقتصادي، بهداشتی و اجتماعی آفتکشها به استفاده از آفت کشها ادامه خواهند داد
بنظر میرسد، ریشه این مشکلات به نحوه تصمیمگیري کشاورزان مربوط میشود. محققین معتقدند، عوامل روانی اجتماعی تأثیرگذاري بیشتري بر تصمیم گیريهاي افراد دارند. در این خصوص کوه و جیاراتنام بیان کردند، اولین گام توسعه اي برنامه هاي کاهش خطرات آفتکشها، مشخص کردن حدود مشکلات بوسیله بررسی دانش، نگرش و رفتار کشاورزان درباره آفت کشهاي کشاورزي است. لذا تحقیقات و مطالعات بر این تاکید داشتند، آفتکشها به دلیل عدم شناخت مناسب از عوارض نامطلوبشان استفاده میشوند
بنابراین هدف از این مطالعه بررسی عوامل موثر بر نیات و اهداف گلخانهداران در رابطه با عدم استفاده و کاربرد آفتکشها در شهرستان بندرعباس میباشد چرا که نه تنها در این شهرستان بلکه در کل کشور کشاورزان و گلخانهداران به میزان بسیار زیاد از سموم شیمیایی استفاده میکنند.
در این راستا براي درك بهتر عوامل مؤثر بر تصمیمگیريها، همواره استفاده از تئوري براي تحقیق در زمینه رفتار انسان حمایت شده است. به این ترتیب مدلهاي روانشناسی اتخاذ شدهاند. لذا تحقیق حاضر به منظور بررسی و درك رفتار حفاظتی گلخانهداران در رابطه با مصرف سموم شیمیایی از تئوري رفتار برنامهریزي شده به عنوان چارچوب نظري تحقیق استفاده نموده است.تئوري کنش علّی اولین مدل قابل اعتمادي است که به ارتباط نگرش و رفتار توجه دارد و از متداولترین روشها در پیشبینی رفتار است
این تئوري اولین بار توسط آجزن و فیشبین در سال 1975 معرفی شد. همانگونه که در شکل 1 دیده میشود تئوري کنش علّی به طور کلی از سه جزء تشکیل شده است که شامل نگرش، هنجارهاي ذهنی و تمایل رفتاري میباشد .
شکل -1تئوري کنش علّی
در اوایل 1980 با وارد شدن انتقادات به تئوري کنشعلّی، آجزن - 1985-1991 - متغیر "کنترل رفتاري درك شده" را به تئوري اضافه نمود. وي همچنین نام تئوري را از تئوري" کنش علّی" به "تئوري رفتار برنامهریزي شده" تغییر داد . - Yazdanpanah et al., 2011 - دلیل اصلی اضافه کردن کنترل رفتاري درك شده این است که قادر به پیش بینی رفتارهایی است که تحت کنترل ارادي فرد نیست، در حالیکه تئوري کنش لّیع قادر به پیشبینی رفتارهاي نسبتاْ ساده بود. این تئوري یکی از برجستهترین چارچوبهاي نظري در مطالعه روابط نگرش- رفتار است. این تئوري، یک مدل توصیفی- تبیینی از رفتار انسان است که براي پیشبینی مجموعهاي از رفتارهاي متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است
تحقیقات زیادي به منظور کشف عوامل تعیین کننده رفتار یا نیات رفتاري از این تئوري استفاده نمودهاند، براي مثال Bayard و - 2007 - Jolly در زمینه حفاظت از محیط زیست، Wauters و همکاران - 2010 - در زمینه حفاظت از خاك، Clark و - 2007 - Finley و Trumboو - 2005 - O’Keeffe در زمینه حفاظت از آب، - 1999 - Lam در زمینه کاهش مصرف آب، Lynne و همکاران - 1995 - جهت پیشبینی رفتار کشاورزان هنگام آبیاري و Monfared و همکاران - 2015 - جهت پیشبینی رفتار تولیدکنندگان گوجه فرنگی به استفاده از سموم آفتکش. این تئوري، عامل اصلی در انجام یک رفتار را، نیت یک فرد میداند و این نیات یا مقاصد با استفاده از ارزیابی نگرشها، هنجارهاي ذهنی و کنترل رفتاري درك شده شکل میگیرند. البته لازم به ذکر است در برخی از منابع این مدل تا متغیر نیت سنجیده شده است
نیت عامل انگیزشی است که رفتار را تحت تأثیر قرار میدهد. نیت به طرح آگاهانه و یا تصمیم به اعمال و تلاش براي انجام رفتار است
این به عنوان یک قاعده کلی پذیرفته شده که هر چه نیت فرد براي انجام یک رفتار قويتر باشد به احتمال بیشتري منجر به رفتار در او خواهد شد . اولین مؤلفه تعیین کننده نیت، نگرش، نسبت به رفتار است. درجهاي است که فرد رفتار مورد نظر را ارزیابی میکند که به صورت مثبت یا منفی است یا به ارزیابی مطلوب یا نامطلوب فرد اشاره دارد . دومین پیشبینی کننده نیات یک فاکتور اجتماعی است که هنجار ذهنی، نامیده میشود.
