بخشی از مقاله
چکیده
طبیعت کلیت و مظهر تجلی وجود است و مقام خاص و مقدسی دارد. در باغ و درآن همه چیز در حال نظم و تعادل قرار دارد. باغ به کمک اشکال منظم هندسی رابطه میان طبیعت و دنیاي درون را به تصویر می کشد. باغ ایرانی با تاریخ درخشان خود به عنوان یکی از بهترین الگوهاي منظرسازي، محصول تعامل سازنده انسان ایرانی در مواجه با طبیعت است. از بین عوامل مختلف شکل گیري باغ ایرانی و هندسه خاص آن، فرضیه الگوي چهارباغ به عنوان یکی از مشهورترین فرضیه شناخته شده است.
تعریف چهارباغ به عنوان ریشه هندسی باغ ایرانی شناخته شده و داراي بیشترین طرفدار در بین اندیشمندان باغ ایرانی است. در این نوشتار سعی می شود با تحلیل فضا و کالبد، زیر چهارعنوان: تحلیل فضا و کالبد استقرار ابنیه تقسیمات فضایی و عناصر هویت بخش - چهار عنصر اصلی: زمین، آب، گیاه و فضا - اشاره نمود. مقاله حاضر سعی بر این دارد تا در روشی توصیفی- تحلیلی براساس اسناد و مدارك کتابخانه اي امکان بررسی و ارزیابی ساختار باغ ایرانی و شناخت عناصر موجود در باغ را فراهم سازد.
واژههاي کلیدي: باغ ایرانی، تحلیل فضایی- کالبدي، چهارباغ، عناصر هویت بخش
مقدمه
وقتی سخن از منظر ایرانی به میان می آید، شاید اولین و تنهاکلمه اي که در اذهان نقش می بندد، واژه باغ ایرانی است که به رغم تحقیقات بسیار در مورد آن، چنانچه انتظار میرود از جایگاه مناسبی در طراحی هاي منظر برخوردار نبوده است. باغ ایرانی، در پس ارزشهاي نهان خود، تنها به هندسه کالبدي شناخته میشود؛ هرچند این هندسه قوي، متفکرانه و منتج از اصول آبیاري وکشاورزي بوده و از اهمیت کمی برخوردار نیست؛ ولی پرداختن صرف به آن بدون لحاظ سایر خصوصیات هویت ساز و مفاهیمی همچون مکان، روح مکان، کیفیت هاي قدسی آن و ... که باعث تداوم باغ ایرانی در اعصار مختلف شده است، تقلیدي صوري و کاري ناتمام خواهد بود.
باغهاي ایرانی سابقهاي دیرینه، به قدمت تاریخ چند هزار ساله این مرز و بوم دارند. این پدیده درطول زمان به تعداد بسیار زیاد به وجود آمده و از بین رفتهاست و تنها معدودي از آنها که توسط ثروتمندترین افراد، همچون شاهان، شاهزادگان و خانها ساخته میشد، داراي وجه تفریحی هم بودند و بهدلیل داشتن معماري پایدار و با ارزش و جریان آب دائمی، توانستهاند درکوران حوادث باقی بمانند و به عنوان نمونههایی ازباغکاري ایرانی دراختیار نسل کنونی باشند.
الگوي چهارباغ به عنوان مشهورترین الگوي شکلگیري باغ با اتکا به عدد چهار و تقدس آن در فرهنگ ایرانی و اسلامی از جهات مختلف که برخی از آنها جنبه افسانه اي دارد؛ به زعم بسیاري از نویسندگان، کهن الگوي باغسازي ایرانی است .چه بسا ریشه چنین تفکري بر افسانه ها، روایات و نقل قول هاي غیر مستند استوار باشد . نخستین باغ که گفته میشود اساس الگوي چهارباغ را بنیان نهاده؛ باغ شاهی پاسارگاد است که بخشی از نقشه آن بر اساس حفاریها و بخشی بر اساس حدس و گمان استروناخ به صورت چهار بخشی ارائه شده است، چرا که دستاوردهاي جدید مبین اختلاف نقشه استروناخ با واقعیت است . با شناخت روز افزون باغ ایرانی این الگو مورد تردید برخی از محققان قرار گرفته است.
مشهورترین تعریف در ارتباط با چهارباغ این است که؛ آن یک باغ مستطیل شکل تقسیم شده به چهار قسمت به وسیله مسیرها یا آبراهه ها است. بدین ترتیب بسیاري از صاحبنظران، باغ ایرانی را چنین تصور میکنند : مستطیلی با دو محور متعامد که در محل تلاقیشان کوشکی ساخته اند،معمولاً هر جا چنین هیأتی بیابیم، آنجا را باغ ایرانی مینامیم و بر اثر آن هنگامی که در باغ ایرانی حاضر میشویم، بیش از هر چیز همین انضباط و هیئت را میبینیم و درك میکنیم.
مجموعه عناصر موجود در باغ هنگامی که در ارتباط با هم قرار میگیرند و یا صحیحتر اینکه بگوییم بر هم منطبق میگردند، با مدد از آنچه از محیط طبیعی و مصنوع در اختیار میگیرند و با در نظر داشتن اصول، هندسه و هنجارهاي معماري ایرانی در محدودهاي تعریف شده نمادي از فردوس برین را شکل میبخشند هر کدام از این نظامها، اصول و قواعد مدرن اما نانوشتهاي بودهاست که تعریف، طرحریزي، شکلریزي و شکلگیري بخشی از باغ را در ارتباط با دیگر بخشها به سامان میرسانده، تا آنجا که هیچ باغ ایرانی شکل نگرفته مگر آنکه مجموعه این نظامها تحت ساختار و هندسه کلی و نیز هنجار شکلبخشی فضاي معماري ایرانی، عناصر و اجزاء و عرضهها را بطور توأمان درنظم خود آورده باشد.
این نظامها که در ارتباط با هندسه و ساختار فضایی معماري و باغسازي ایرانی معنی مییابند روایتی هندسی از موضوع مورد نظر همچون زمین، آب، گیاه و فضایند هدف اصلی این پژوهش تحلیل نظام فضایی کالبدي حاکم بر معماري منظر ایرانی و همچنین تأثیرپذیري از عناصر چهارگانه به منظور ارتقاء کیفی مصادیق معماري می باشد. جهت نیل به این هدف ابتدا تعاریفی در باب باغ ایرانی و نظام فضایی -کالبدي باغ ایرانی صورت گرفته و جهت بسط موضوع، به معرفی نمونه اي از باغ ایرانی خواهیم پرداخت.
