بخشی از مقاله
چکیده
ورود اسلام به ایران نقطه عطفی در تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایرانیان ایجاد کرد. همزمان با گسترش اسلام، نشانه های آن نیز به سرعت در جامعه گسترش یافتند. مساجد به عنوان مهم ترین پایگاه های اجتماعی توسعه تمدن اسلامی از اهمیت ویژهای برخوردارند و به عنوان یک نشان هویت تمدن اسلامی نشان دهنده شکوه حکومت اسلامی هر دوره بوده و سیر تحول مخصوص به خود را داشته اند. عناصر اصلی ساختار مسجد از قبیل محل احداث، بنای اصلی، ورودی مسجد ، محراب، گنبد و منارهها هر کدام جایگاه ویژه ای از دیدگاه زیبایی شناختی معماری مسجد داشته-اند، در این میان مناره های مساجد در کنار عناصری مانند گنبد و سردر نقش بارزی در چشم نوازی این زیبایی دارند و نشان دهنده هویت و تاریخ معماری اسلامی در ایران هستند.
از زمان ورود اسلام به ایران و ساخت اولین مساجد توسط مسلمانان این عنصر شاخص معماری از لحاظ فرم و کالبد سیر تحول تدریجی گذرانده است. هدف این بررسی آن است که با به کارگیری روش توصیفی -کتابخانه ای به بررسی سیر تحول کالبد معماری مناره و منشأ تغییرات آن بپردازد تا با تبیین تناسبات و فرم این عنصر معماری در دوره های اسلامی به شناخت بهتر هویت اسلامی آن دست پیدا کند و علاوه بر آن با ریخت شناسی مناره ها در بناهای گذشته ایران جایگاه و سیر تحول این بنا را در طول تاریخ بررسی کند.
مقدمه
مناره یکی از عناصر گونه ای معماری ایرانی اسلامی و از با ارزش ترین یادگارهایی است که حاصل قرن ها تجربه پیشینیان و بزرگان هنر معماری سرزمین های اسلامی است. همچنین، یکی از عناصر شهر اسلامی است که ایجاد هویت و تمایز می کند. چنان چه ویژگی کالبدی شهر اسلامی را تبلور بصری ماهیت اسلامی آن بدانیم، آن وقت لزوم توجه به فرم عناصر کالبدی برای برجسته تر شدن آن هویت، بیش از پیش ضرورت می یابد. وجود یا عدم وجود و همچنین تعداد، شکل و موقعیت قرارگیری مناره ها در کنار بناها، خود در مواردی شناسه و شاخص دسته بندی سبکی بناهاست.
این تحقیق سعی دارد تا با شناخت دقیق معماری مناره های ایران در دوره اسلامی به الگوهایی برای مناره های ایرانی دست پیدا کند و به بررسی روند تغییرات این عنصر در طی دوره های مختلف بپردازد و همچنین با مطالعه ویژگی های کالبدی مناره در بناهای گذشته ایران، به روش کتابخانه ای و استفاده از منابع و مقالات، پیش زمینه ای برای دستیابی به علت ایجاد منارهها و سیر تحول آنها در طول تاریخ، علت تغییر کالبد آنها در هر دوره و تأثیر مناره ها در بناهای معاصر ایران بپردازد و زمینه تحقیقات مقایسه ای برای پژوهشگران فراهم کند. بخش های این پژوهش عبارت اند از واژه شناسی ، تاریخ بنای اولین مناره ها بعد از اسلام ، تاریخچه مناره در ایران پیش از اسلام ، تحول مناره درایران دوره اسلامی ، طرز ساختمان و موقعیت ماذنه ، بررسی ویژگی های کالبدی مناره به تفکیک و در نهایت نتیجه گیری میباشد.
مبانی نظری
منار یا مناره به معنی جای نور و در اصطلاح، بنایی است بلند و باریک که در کنار مساجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان یا به عنوان میل راهنما در کنار جاده ها ،کاروانسراها، مساجد ، مدارس و مهمان سراها احداث گردیده ، وبه علت روشن نمودن چراغ با آتش بر فراز آن جهت راهنمایی در شب ،به مناره یا محل نور موسوم شده است. این جزء باریک و بلند گاه نیز معرف وجود آتشکده بوده است که به آن میل می گفتند. بعد از اسلام مناره ها ابتدا به صورت ساده و منفرد برای اذان گویی استفاده میشده است، در گذر زمان ضمن پذیرش کاربردی فنی، در کنار سردر ورودی ها و کنار ایوان های اصلی مساجد و سایر بناهای مذهبی به صورت عنصری نمایشی و تزیینی نیز درآمد و جنبه نمادین به خود گرفت.
واِژه شناسی
در فرهنگ عمید می خوانیم : "منار به فتح میم: جای نور ، جای روشنایی ، ساختمان برج مانند که در کنار راه می سازند، برای چراغ روشن کردن یا راهنمایی". در لغت نامه دهخدا مناره چنین تعریف شده است: "مناره نشان که در راه ازسنگ و خشت به پاکنند ودر اصل لغت به معنی چراغ پایه باشد. ظاهرا وجه تسمیه آن باشد که سابق برای راه یافتن مسافران چراغی بر مناره می افروختند ، زیرا که در بلاد عرب به شبها می روند".
تاریخ بنای اولین مناره ها بعد از اسلام
اولین ماذنه در مسجد جامع بصره در سال 45 یا 44 هجری و دومین ماذنه در فسطاط در 53 هجری ساخته شد که پلکان آن خارج از مسجد قرار داشت. سومین ماذنه در سال 86 در دمشق و چهارمین ماذنه در مسجد پیامبر در سال 88 ساخته شد - امیرخانی و دیگران، 1390، ص. - 33 ماذنه ششم و هفتم به ترتیب در مسجد جامع قیروان در تونس و در مسجدالحرام در مکه قرار دارند . ماذنه هشتم مناره های باب الاسلام و باب علی در مسجد الحرام مکه است و ماذنه نهم در مسجد جامع قرطبه قرار داشت که در سال 340 هجری خراب شد. ماذنه دهم ، ماذنه باب الزیارت مسجدالحرام در مکه است که در سال 384 هجری ساخته شد.
تاریخچه مناره در ایران پیش از اسلام
بعضی معتقدند که زیگورات ها را می توان اولین مناره ها دانست. ایرانیان باستان معتقد بودند که برج های بلند و زیگورات ها نقطه برقراری ارتباط زمین و آسمان و محل نزول برکات و نعمات هستی بوده است. بنابراین برج های بلند علاوه بر نقش راهنمایی شان برقرار کننده این ارتباط و پیوستگی رمزآلود زمین و آدمیان با عوالم بالا نیز بوده است. - احمدی ملکی، 1386، ص - 12 یکی از مهمترین عملکرهای مناره مشخص ساختن موضعی معین برای افراد از فواصل دور می باشد که در قبل از اسلام از این ویژگی مناره ها استفاده فراوان می شده است.
وجود تعداد زیادی مناره و میل در ایران بر مسیر جاده های کاروان رو بر روی تپه ها و ارتفاعات، مهمترین عملکرد مناره ها در این دوره را نشان می دهد. هدف از ساختن آنها راهنمایی رهگذران کاروان ها و پیک هایی بوده که از این مکان ها میگذشتند - زمانی، 1373، ص. - 87 دو نمونه شاخص که دارای همین کاربری بوده و در ضمن الگویی برای ساخت مناره در دوران اسلامی می شوند شامل" برج نورآباد" که به می اژدها نیز معروف است و در دوره اشکانی در غرب نورآباد فارس ساخته شده است. پلکان این برج در وسط با پیچ و خم مناسب به بالا راه داشته است و آتش فروزان بر فراز آن و دو آتشدان سنگی جای داشته است. نمونه دوم" برج فیروزآباد "می باشد.
این برج که در ویرانه های شهر فیروز آباد در دوره ساسانی ایجاد شده به صورت چهار وجهی و از سنگ و گچ ساخته شده است. پلکان این برج در خارج تعبیه شده است ارتفاع زیاد آن نسبت به قاعده و فرم مارپیچی آن ،نمونه توسعه یافته برج بابل است - مصطفوی، 1343، ص - 101 در دوران اقتدار ساسانیان و حکومت مغان زردشتی برج هایی با خشت خام ساخته می شد که برای نگهداری آتش مقدس و راهنمایی برای مسافران در جاده ها استفاده می کشته است. در ساخت این برج ها از طرح بنای زیگورات ها تقلید می شده است. این سازه ها به دلیل ویژگی های مشترکی چون عملکرد مذهبی و آیینی ارتفاع بسیار و بیشتر نسبت به قاعده بنا، عظمت و عملکرد نشانه ای آن الگویی برای ساخت برج های آتشگاهی دوران پیش از اسلام و مناره در دوران اسلامی است - حیدری،
طرز ساختمان و موقعیت مأذنه
بطور کلی مناره از چهار جزء زیر تشکیل شده است - شکل: - 1
-1پایه
-2ساقه
-3سرپوش
-4رأس
پایه- مناره به صورتهای چهار، هفت، هشت و یا دوازده گوشه یا گرد ساخته میشود. پایه در جایی ساخته میشود که آن قدر حفر شده باشد تا به زمین سخت برسد و بتواند ساقه و پیکر بنا را نگهداری کند - زمرشیدی، 1388، ص. - 157 این امر به دلیل آن است که در مناره ها نسبت ارتفاع به قاعده زیاد است بنابراین فشار زیادی به سطح قاعده وارد میشود و هر گونه سستی در پایه ها باعث فروریختن بنا میشود.
ساقه مناره- بر روی چنین پایه ای که به صورت مربع یا هشت گوشه است به شکل استوانه ای و یا مخروطی ساخته میشود. مخروطی ساختن ساقهBبا ارتفاع لازم و بدنه منحنیB سبب ایستایی مناره میشود. بدنه منحنی ساقه مناره که بیشترین تماس را در مقابل وزش بادها به عهده دارد، کمترین فشار باد را متحمل میشود. باد وارده بر ساختمانها، معماران بناهای بلند را بر آن داشته تا میل ها و منارهها را که در ارتفاع بلند بیشتر تحت تأثیر این نیروها قرار دارند به شکل سطوح منحنی استوانه ای و یا مخروطی بسازند. - زمرشیدی،1388 ، ص - 157
