بخشی از مقاله
چکیده
در دوره معاصر عمدهترین هدف پدافند غیرعامل، ایمنسازی و کاهش آسیبپذیری زیرساختهای مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیا یا انجام شده و یا در حال اقدام است، که بیشتر به دلیل ورود سلاح گرم و حملات هوایی دشمن، باید به مکانیابی، مقاومسازی و استحکامات، پراکندگی، دسترسی مناسب و اختفاء در شهرها پرداخت که نقش هر یک از این عوامل در مقابله با تهدید دشمنان مهم هستند.
هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل تمهیدات پدافند غیرعامل در شهر شیراز با رویکرد تحلیلی جهت بالا بردن ایمنی شهر است. روش پژوهش در مقاله حاضر توصیفی - تحلیلی است؛ جهت بررسی میزان شناخت و آگهی از پدافند غیرعامل از پرسشنامهای که بین 30 نفر از کارشناسان ادارات و سازمانهای دولتی - عمومی و بخش خصوصی توزیع و گردآوری شده استفاده گردیده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که کارشناسان یاد شده به موضوع مطرح شده و راهکارهای اجرائی آن در مواجه با بحران تا حدی آگاه هستند و در نهایت راهکارهای اجرایی جهت ایمنی شهر شیراز ارائه شده است.
1 مقدمه
یکی از موضوعاتی که امروزه توجه بسیاری از جامعهشناسان، سیاستمداران و خیلی از اندیشمندان دیگر را به خود جلب کرده است، کاربرد پدافند غیرعامل در حوزههای مختلف میباشد؛ به این نحو که هر کس بنا دارد با کاربرد آن در زمینه کاری مربوطهاش، بتواند بسیاری از تهدیدها را به فرصت تبدیل نماید. همچنین با توجه به استقرار مراکز حساس و حیاتی در قلب شهرها و کانون توجه بودن مراکز شهری و اثرات آن بر »سازمان فضایی« شهرها، امروزه پدافند غیر عامل مدنظر محافل شهرسازی قرار گرفته و سرفصلی تازه پیش رو برنامهریزان و طراحان شهری قرار گرفته است.
بنابراین به منظور کاهش خسارت یا جلوگیری از اثرات زیانبار حوادث طبیعی - سیل، زلزله و غیره - و مصنوعی - جنگ و عملیات خرابکارانه و غیره - ، هر چند هم که منجر به بحران نگردد یکی از مسائل پیش روی انسان بوده و هست. در این راستا اتخاذ تمهیداتی در زمینه حفظ و حراست از مراکز مهم و تدارک پیشبینیهای لازم را ضرورت میبخشد. در نتیجه در نظر گرفتن الزامات پدافندی در مراکز مهم قطعاًدر زمان طراحی به مراتب ساده تر و منطقیتر است چرا که مراکز موجود دارای محدودیتهایی است که انعطافپذیری یا گزینههای مختلف حفاظت از تاسیسات را به طور چشمگیری کاهش میدهد.
در حقیقت این مقاله سعی دارد تا با تکیه بر اصول و معیارهای پدافند غیرعامل بر حسب نوع، مقیاس و زمان بحرانهای مرتبط، الگوهای مختلف فضایی و نحوه استقرار مراکز شهری را برحسب نقش، فرم، ساختار ارتباطات، شعاع عملکرد، سازماندهی را مورد کاوش قرار می دهد و ملاحظات مختلف دفاعی را در نحوه سازماندهی مراکز شهری و نحوه ارتباط با بخشهای مختلف شهری در فرآیند برنامهریزی و طراحی را مورد توجه قرار دهد.
21 اهمیت و ضرورت تحقیق
مسأله دفاع از شهر، امنیت شهروندان و توجه به حفظ جان و مال انسانها در برابر حوادث، از جنبههای مختلف، از جملهْ اجتماعی، شهرسازی، سیاسی، نظامی و دارای اهمیت است
حوادث غیرمترقبه طبیعی و غیرطبیعی همچون زلزله، سیل، طوفان، درگیریها و جنگها، نیاز به برنامهریزی قبل از وقوع بحران را برای جلوگیری از خسارات جانی و مالی بیش از پیش حائز اهمیت مینماید
هر چه جمعیت جهان افزایش مییابد به موازات تراکم جمعیت، آسیبپذیرتر شدن سکونتگاهها در مقابل سوانح، اهمیت و حساسیت مدیریت بحران و برنامههای رویارویی و کاهش اثرات بحرانها را هر چه بیشتر آشکار میگرداند
واقعیت این است که در جهان امروز، در تمامی زمینهها چه در حوزه نظامی و چه در حوزه غیرنظامی، گذری از پدافند عامل به پدافند غیرعامل صورت پذیرفته است. چنین اقداماتی از یک سو، توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر، پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می سازد. در حقیقت طرحهای پدافند غیرعامل، قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا میگردند. با توجه به فرصتی که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرحهایی فراهم میگردد.
ضروری است این قبیل تهمیدات در متن طراحیها لحاظ گردند. بنابراین کشورهایی که متحمل خرابی و ویرانیهای ناشی از جنگ شدهاند، جهت حفظ سرمایههای ملی و منابع حیاتی خود در شهرها، توجه منحصر به فردی به پدافند غیرعامل نموده و در راهبرد دفاعی خود جایگاه منحصر به فردی را برای آن اختصاص دادهاند.
انجام اقدامات پدافند غیرعامل، موضوعی بنیادی است که وسعت آن، تمامی محیطهای سخت افزاری مانند زیرساختها و مراکز حیاتی شهرها و نرمافزاری آن نظیر ناهنجاریهای عمده اجتماعی در شهرها - بخصوص شهرهای مرزی - را در برمیگیرد؛ تا حدی که حفظ امنیت اجتماعی در چنین محیطهایی به نوعی وابسته به برنامهریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی پدافند غیرعامل میباشد.
22 اهداف تحقیق
1 چند عملکردی بودن فضاهای پدافند غیرعامل در شرایط جنگ و صلح.
-2 طبقه بندی مراکز، اماکن و تاسیسات حایز اهمیت به حیاتی، حساس، مهم و تجدیدنظر در شرایط وقوع تهدید، بحرانها و آشوب های خیابانی و جنگ.
- 3 تهیه و اجرای طرحهای پدافند غیرعامل با رعایت اصل هزینه - فایده در مورد مراکز، اماکن و تأسیسات حایز اهمیت موجود و طرحهای حایز اهمیت در دست اجرا براساس اولویت و امکانات
-4 پیشبینی تمهیدات ایمنی برای آن دسته از تأسیساتی که وجود آن الزامی است و ممانعت از ایجاد مراکز جمعیتی در اطراف تأسیسات پرخطر با تعیین حریم لازم.
-5کاهش اثرات تهاجم دشمن با به کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل در طرحها، اهداف و پروژهها.
-6 ارائه پیشنهادات راهبردی جهت رعایت اصول و ضوابط پدافند غیرعامل از قبیل عرصه ایمن، پراکندهسازی یا تجمیع حسب مورد، حساسیتزدایی، اختفاء، استتار، فریب دشمن و ایمنسازی نسبت به مراکز جمعیتی و حایز اهمیت ویژه درطرح های آمایشی و توسعه ای.
2 مبانی نظری
اولین بار توماس هابز در کتاب “De Cive” تأمین امنیت شهروندان را اصلیترین قانون و مهمترین وظیفه حاکمان در برابر مردم معرفی نموده و نپرداختن به آن را اقدام علیه صلح و قوانین طبیعت ذکر مینماید. اکنون نیز پدافند غیرعامل هم به صورت یک هدف کلی و هم به عنوان مسئولیت هر دولتی شناخته میشود. به طوری که بسیاری از دولتها مسئولیتهای گستردهای در باب پدافند غیرعامل بر عهده دارند
در شهرسازی ایرانی چه در دوران قبل از اسلام و چه در دوران بعد از اسلام بافت-های ارگانیک و سنتی شهرها به گونهای بوده که باعث کندی نفوذ دشمن به داخل محلات و قلعه را میشد ولی در دوره معاصر با ورود سلاح گرم و حملات هوایی دشمن باید به مکانیابی، مقاومسازی و استحکامات، پراکندگی، دسترسی مناسب، اختفاء در شهرها پرداخت که نقش هر یک از این عوامل در مقابله با تهدید دشمنان به ویژه تهاجم هوایی مهم هستند و همچنین باعث حفظ تجهیزات و تأسیسات مهم و حیاتی شهرها میشود. »پدافند« به معنی »حفظ جان مردم، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقع در برابر هرگونه شرایط، موقعیت و هرگونه تجاوز می باشد که به دو شاخه تقسیم می شود:
1 پدافند عامل که بیشتر در هنگام وقوع بحران - جنگ، سیل، زلزله، شورشهای خیابانی - استعمال میشود و نیازی تبار این طور تعریف مینماید : » دفاع در مقابل دشمن با بکارگیری سلاحها، تجهیزات جنگی و تکنیکهای رزمی به منظور از کار انداختن ماشین جنگی دشمن و نابودی آن
2 پدافند غیرعامل درمحیطهای غیر نظامی به مجموعه اقداماتی اطلاق میگردد که مستلزم به کارگیری جنگافزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل کاهش داد که اقدامات آن عبارتند از استتار،1 اختفا،2 پوشش،3 فریب،4 تفرقه و پراکندگی،5 استحکامات و سازههای امن6 و اعلام خبر.7
بیشتر نظریه پردازان داخلی، پدافند غیرعامل را با تأکید بر بعد دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن - عامل انسانی - تعبیر کردهاند
21 حوزههای پدافند غیرعامل
محورهای کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در »سطح ملی، منطقه ای و شهری« براساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل میباشد:
نمودار : - 1 - حوزهها و محورهای اساسی پدافند غیر عامل؛ مأخذ:
3 روش پژوهش
رویکرد حاکم بر این پژوهش، »توصیفی تحلیلی« است. »فضای پژوهش«، محدوده شهر شیراز و »جامعه آماری« پژوهش حاضر، تعدادی از کارشناسان بخش عمومی - شهرداری - ، خصوصی - مهندسین مشاور و دفاتر مهندسی - ، دولتی - ادارات - میباشد. در راستای شناخت وضع موجود، و درک ضرورت بررسی تمهیدات دفاع غیرعامل در شهر شیراز، اقدام به توزیع تعداد 30 پرسشنامه گردید. سپس اقدام به گردآوری دادههای خام از نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن کشور گردید و با بررسی مطالعات »طرح جامع شهر شیراز « و اخذ نقشههای مرتبط از وزارت مسکن و شهرسازی جایگاه شهر شیراز به لحاظ طبیعی، اقتصادی، اجتماعی تدقیق گردید و برای تحلیل بهتر و دقیقتر اطلاعات در این پژوهش، » نرم افزارهای «EXCEL, SPSS, ARCGIS، مورد بهرهبرداری قرار گرفت.
13 موقعیت محدوده مورد مطالعه
شهر شیراز به عنوان کلانشهر منطقه جنوب ایران و مرکز استان فارس در30 درجه و 25 دقیقه عرض جغرافیایی، و 37 درجه و 29 دقیقه طول جغرافیایی قرار گرفته است. ساختار کنونی شهر شیراز حاصل فرایندی تاریخی و پویا از استقرار جمعیت بر بستر طبیعی شهر و تأثیرات متقابل آنهاست، یعنی مضمون آن در هر دوره با توجه به ساختار فضایی، طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی - فرهنگی شهر تفاوت میکند و این تغییر مضمون سرعتی افزاینده دارد. بررسی تکوینی ساختار شهر شیراز نشان میدهد که شهر بر بستر دشتی با گستره شمالی - جنوبی محدود به ارتفاعات در سمت شمال، جنوب، غرب و دریاچه مهارلو در سمت شرق در دل دشت قرار گرفته، رشد یافته است.
نقشه : 1 موقعیت شهر شیراز در ایران و استان فارس
4 بحث و یافته ها
امروزه با آگاهی کارشناسان بخشهای مختلف از برنامههای جامع مدیریت بحران و پدافند غیرعامل، میتوان بکارگیری اقدامات مؤثر همراه با طرحهای کاربردی حتیالامکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله آمادگی قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات کاست.
جدول .1 میزان آگاهی کارشناسان ادارات و سازمانهای فوق الذکر در مورد موضوع مدیریت
نمودار .5 میزان آگاهی کارشناسان ادارات و سازمانهای فوق الذکر در مورد موضوع مدیریت بحران
میزان آگاهی کارشناسان و خبرگان ادارات و سازمانهای بخش خصوصی، عمومی و دولتی شهر شیراز در خصوص راهکارهای اجرائی در مواجه با بحران و پدافند غیرعامل.
با توجه به تشابههایی که در برخی انواع خطرات طبیعی و تهدیدات انسانساز یافت میشود، جهت کاهش خطرپذیری میتوان با ارزیابی خطرات بالقوه در هر مکان، تمهیدات بهینه پدافند غیرعامل را جهت کاهش خطرپذیری انواع خطرات و سوانح در نظر گرفت، مانند کاهش خسارات ناشی از زلزله و لرزش موج انفجار بمب. تعامل میان تمهیدات پدافند غیرعامل در مقابل تهدیدات انسانساز از یک سو و همپوشانی آن با دیگر خطرات طبیعی مانند زلزله از سوی دیگر، میتواند به پایداری شهرها منجر شود. در این رابطه میزان آگاهی کارشناسان بررسی شده که در جدول زیر آمده است:
جدول .2 میزان آگاهی کارشناسان ادارات و سازمانهای فوق الذکر در مورد راهکارهای اجرایی
نمودار.6 میزان آگاهی کارشناسان ادارات و سازمانهای فوق الذکر در مورد راهکارهای اجرایی
