بخشی از مقاله
چکیده
جنگلهاي دستکاشت تودههاي همسالی بوده که داراي ساختاري ساده در مقایسه با جنگلهاي طبیعی هستند. این جنگل-ها در معرض اقدامات و مداخلات شدید مدیریتی قرار داشته تا بیشینه تولید چوب که هدف اصلی از ایجاد اکثر جنگلهاي دستکاشت است، محقق شود. این جنگلها علاوه بر تولید چوب، کالاها و خدمات دیگري نیز ارائه میدهند. فراهم شدن کالاها و خدمات هر اکوسیستمی به نحوه عمل و کارایی آن اکوسیستم بستگی دارد. یکی از مولفههاي مهم بر نحوه عمل و کارایی اکوسیستم جنگل دستکاشت تنوع زیستی است که عمده این تاثیر از طریق دو مکانیسم "تکامل آشیان اکولوژیک" و "ضمانت اکولوژیکی در برابر تخریب و تنش" تامین میشود. نبود مطالعات کافی در زمینه اهلیسازي و کشت گونههاي مختلف درختی و همچنین کمبود منابع علمی اکولوژیک درباره نحوه مدیریت و اجراي عملیات پرورشی در این جنگلها از دلایل عدم اقبال براي احداث جنگلهاي دستکاشت آمیخته است. اما خوشبختانه، فعالیتهاي پژوهشی امیدوارکنندهاي در این بخش در حال انجام است.
کلمات کلیدي: آشیان اکولوژیک، تخریب، تنش، عملیات پرورشی، اهلیسازي
.1 مقدمه
فراهم شدن کالاها و خدمات هر اکوسیستمی به نحوه عمل و کارکردهاي آن اکوسیستم بستگی دارد. شاید بتوان نحوه عمل اکوسیستم را به این شکل توصیف نمود؛ " ظرفیت فرآیندها و مولفههاي اکوسیستم در ایجاد کالاها و خدماتی که نیاز انسان را بطور مستقیم و غیرمستقیم برطرف نمایند" .[7] نحوه عمل اکوسیستم به مقدار قابل توجهی وابسته به پایداري و پیچیدگی ساختار، ترکیب و فرآیندهاي آن اکوسیستم است .[23] روند روبهرشد تخریب تنوع زیستی باعث برانگیخته شدن نگرانیها درباره نحوه عمل اکوسیستمها شده است. قطعا وارد شدن هرگونه زیان به نحوه عمل اکوسیستم، پیآمدهایی چون کاهش و گاها از دست دادن کامل کالاها و خدمات ایجاد شده توسط آن اکوسیستم در پی خواهد داشت .[21] در گذشته تحقیقات بیشتر بر روي تاثیر تغییرات محیطی و یا مدیریت منابع طبیعی بر تنوع زیستی متمرکز بود، حال آنکه امروزه بیشتر به نقش تنوع زیستی بر نحوه عمل اکوسیستمها تاکید دارد .[17]
این جهتگیري تحقیقاتی جدید در مطالعات تنوع زیستی، نقش و اهمیت فعال فرمهاي حیاتی و تنوع آنها را در نحوه عمل اکوسیستم و به دنبال آن کالاها و خدمات ایجاد شده توسط اکوسیستم بیان میکند .[17, 23] در مورد جنگلهاي دستکاشت نیز، نقش تنوع گونههاي درختی کاشته شده بر نحوه عمل اکوسیستمهاي جنگلی، کاملا واضح است .[31] درك نقش و اهمیت تنوع در جنگلهاي دستکاشت براي دستیابی بهینهتر به کالاها و خدمات آن، میتواند عاملی محرك در طراحی تنوع توسط مدیران جنگلهاي دستکاشت باشد. معمولا جنگلهاي دستکاشت از لحاظ ترکیب و ساختار بسیار ساده بوده و در معرض اقدامات و مداخلات شدید مدیریتی قرار دارند.
بسیاري از جنگلهاي دستکاشت تنها براي احقاق یک هدف که در اکثر موارد تولید چوب است ایجاد شده و تحت فعالیتهاي شدید مدیریتی قرار میگیرند و در کنار آن برخی کالاها و خدمات دیگر از طریق این جنگلکاري به دست میآیند. با تغییر هدف ایجاد جنگل دستکاشت از تولید چوب به ایجاد سایر خدمات جنگل، مسلما فعالیتهاي مدیریتی نیز در راستاي نیل به این اهدف گستردهتر کاملا دچار تغییر خواهند شد. تاکید این نوشتار بر تنوع گونه درختی بوده تا از طریق آن کارکردهاي تولیدي، تنظیمی و پشتیبانی - خدمات زیستگاهی - اکوسیستم جنگل دستکاشت، حفظ و بهبود یابد.
.3 نقش تنوع زیستی بر نحوه عمل اکوسیستم جنگل دستکاشت
"گوناگونی و تنوع موجودات زنده در همه منابع اعم از زمینی، دریایی و دیگر اکوسیستمهاي آبی و مجموعههاي اکولوژیکی که این موجودات جزء آنها هستند" تعریفی است که براي تنوع زیستی ارائه شده است .[36] کارکردهاي اکوسیستم و خدمات جنگلهاي دستکاشت درعمل مشابه جنگلهاي طبیعی است. اما از آنجا که ساختار و ترکیب جنگلهاي دستکاشت با جنگلهاي طبیعی متفاوت است کم و کیف این کارکردها و خدمات با هم متفاوت است. جنگلهاي دستکاشت تودههاي همسالی بوده و بنابراین ساختاري ساده در مقایسه با جنگلهاي طبیعی دارند. این جنگلها شامل درختانی همسن، هماندازه و تحت شرایط یکسان هستند.
امروزه توافق کلی درباره اهمیت تنوع زیستی و نقش تعیینکننده آن بر نحوه عمل اکوسیستم و خدمات آن وجود دارد .[31] این توافق ناشی از آزمایشهاي متعدد، مشاهدات و مدلهاي تئوریک است .[27] از سوي دیگر قریب به اتفاق این بررسیها در مورد گونههاي سریعالرشد و در کوتاهمدت صورت گرفته است. دو دیدگاه مهم درباره تنوع زیستی و اثر آن بر نحوه عمل و تولید خدمات توسط اکوسیستم جنگل دستکاشت وجود دارد :[2]
• در اکثر موارد، سطوح تنوع زیستی باعث افزایش بهرهوري اکوسیستم میشود؛
• تنوع زیستی باعث بهبود پایداري اکوسیستم میشود. به عبارت دیگر، افزایش سطوح تنوع زیستی موجب کاهش نوسان در تولید خدمات توسط اکوسیستم در اثر تغییر شرایط محیط میشود.
رابطه تنوع زیستی و نحوه عمل اکوسیستم تحت تاثیر مکانیسمهاي متعددیست که در مورد جنگلهاي دستکاشت، دو مکانیسم "تکامل آشیان اکولوژیک" و "ضمانت اکولوژیکی در برابر تخریب و تنش" جزء مهمترین این مکانیسمها محسوب میشوند. تکامل آشیان اکولوژیک به این معناست که تنوع زیستی باعث میشود تا با استقرار جوامع گیاهی گوناگون، کارایی جنگل دستکاشت در مقایسه با حالت تککشتی - در صورت یکسان بودن سایر شرایط - افزایش یافته و در فضایی محدود، ماتریکسی از فرمهاي مختلف حیات حضور داشته باشند . - 22 - این نقش تکمیلکنندگی تنوع زیستی در دو حالت محقق میشود. حالت اول اینکه گونههاي مختلف از منابع مختلف استفاده کنند. حالت دیگر اینکه گونههاي مختلف از منابع یکسان اما در زمانهاي مختلف و یا شرایط مختلف - مانند لایههاي مختلف خاك - بهرهبرداري کنند.
در این حالات رقابتی که بین گونهها و به صورت بینگونهاي شکل میگیرد، بسیار کمتر از رقابت حالت تککشتی خواهد بود که به صورت درونگونهایست. یکی از مکانیسمهاي مهمی که در فرآیند توالی وجود دارد مکانیسم تسهیل است. به این معنا که گونهاي در فرآیند توالی شرایط محیطی را براي استقرار گونه دیگر فراهم میکند. یکی از موارد مهمی که تنوع زیستی از طریق آن باعث تکامل آشیان اکولوژیک ، امر تسهیل است. در چنین شرایطی کارایی جنگل دستکاشت از نظر تولید زیستتوده، کارایی بهتري نسبت به حالت تککشتی خواهد داشت. مجددا تاکید میشود که این وضعیت تنها در حالتی شکل میگیرد که سایر شرایط در جنگل دستکاشت مخلوط و تککشتی یکسان باشند. در برخی از رویشگاههاي طبیعی به دلیل وجود شرایط خاص و استثنایی، حالت معکوسی در رابطه بین تنوع زیستی و کارایی اکوسیستم مشاهده شده است .[22]
مکانیسم "ضمانت اکولوژیکی در برابر تخریب و تنش" بیان میکند که هرچه جوامع متنوعتر باشند، احتمال تعامل آنها با شرایط محیطی جدید و رویارو شدن با تنشهاي نامطلوب و تخریب، بیشتر است .[41] با افزایش تعداد گونههاي یک جامعه، احتمال پاسخ مناسب و رفتار متفاوت برخی گونهها به آشفتگیهاي خارجی و تغییرات محیطی بیشتر میشود. این احتمال هم وجود دارد که گونهاي باعث جلوگیري از حذف گونه دیگر که قادر به تحمل شرایط جدید نیست، گردد .[41] اگر تنش نامطلوب و یا تخریب رخ دهد، فرآیندهاي متکی بر تعداد اندکی گونه نسبت به حالت وجود تنوع زیستی، بسیار حساستر خواهند بود. مسلما هر گونه تغییر در سطوح تنوع زیستی بر جنگل دستکاشت، خدمات و فرآیندهاي آن موثر خواهد بود. میزان حساسیت و درجه این تاثیر بسته به نوع جنگل، نوع خدمات و نوع فرآیند متفاوت است.
در مطالعات و بررسیهاي انجام شده، در بیشتر حالات، به نقش تنوع زیستی و تغییرات سطوح آن بر کارایی جنگل دستکاشت پرداخته شده است. در میان اکوسیستمهاي زمینی، مطالعات تجربی درباره تاثیر تنوع زیستی، بیشتر بر اکوسیستمهاي سریعالرشد نظیر مراتع متمرکز شده[34] در حالیکه در مورد جنگلهاي آمیخته اطلاعات کمی در این زمینه در دست بوده و نیاز به بررسی-هاي بیشتر درباره تاثیر تنوع زیستی و غناي گونهاي بر نحوه عمل اکوسیستم جنگل آمیخته احساس میشود .[31] در ادامه به بحث در مورد چگونگی تاثیر غناي گونهاي بر کارکردهاي جنگل دستکاشت میپردازیم و مشخصا نقش تنوع گونهاي بر کارکردهاي تولیدي، تنظیمی و پشتیبانی جنگل دستکاشت بیان میشود. به دلیل اینکه درختان اصلیترین عنصر در جنگلهاي دستکاشت بوده و بنابراین تاثیر بسزایی بر سطوح تغذیهاي دارند و همچنین تحت عملیات مدیریتی و پرورشی شدید قرار میگیرند، تمرکز این بخش بر تنوع گونههاي درختی قرار دارد.
.4 تاثیر تنوع درختی بر کارایی اکوسیستم جنگل دستکاشت
کارکرد تولیدي هر اکوسیستم شامل کلیه فرآیندهایی است که مواد آلی و معدنی را از طریق تولید اولیه و ثانویه ترکیب نموده، تغییر داده و به شکل کالایی که مستقیما توسط قابل استفاده است درمیآورند .[8] در مورد اکوسیستم جنگل دست-کاشت، کارکرد تولیدي شامل تولید زیستتوده چوبی، تولید محصولات غیرچوبی مانند رسنتیهاي کف جنگل، قارچها، حیوانات قابل شکار و ... هستند. با وجود اینکه مستندات زیادي موید نقش مثبت تنوع گونهاي درختی بر تولید زیستتوده چوبی هستند [31]، اما اطلاعات کافی درمورد این نقش مثبت بر محصولات غیرچوبی جنگلهاي دستکاشت وجود ندارد. از آنجا که کارکرد تولیدي تاثیر مهمی در ایفاي نقش کارکردهاي تنظیمی جنگل نظیر ترسیب کربن، چرخه آب و مواد غذایی دارد و نیز در بیشتر موارد، پتانسل تولیدي جنگل مهمترین انگیزه در ایجاد جنگل دستکاشت است، بنابراین ابتدا به بررسی نقش تنوع گونهاي درختی بر کارکرد تولیدي جنگل دستکاشت پرداخته میشود. ناگفته نماند، در مواردي هم که جنگل دستکاشت براي اهدافی غیر از تولید زیستتوده چوبی مانند حفاظت و احیاء خاك ایجاد میشود، جز با تحقق کارکردهاي فوق امکان نیل به این اهداف وجود ندارد.
بررسی و تحقیق پیرامون تاثیر تنوع گونهاي درختی بر کارایی اکوسیستمهاي جنگلی جز از مسیر تجزیه و تحلیل بلندمدت پلاتهاي آماربرداري بزرگمقیاس میسر نخواهد بود .[5] روشهاي دیگري نیز بر مبناي مقایسه جنگلهاي آمیخته با تککشتی تحت شرایط کاملا کنترلشده وجود دارد .[27] تا کنون مطالعات معدودي در این زمینه انجام شده است. در دو مورد از این مطالعات [5, 38]، رابطه مثبتی بین تنوع زیستی و کارایی جنگل به ترتیب در جنگلهاي آمریکاي شمالی و جنگلهاي مدیترانهاي اسپانیا مشاهده شد. Vilà et al - 2007 - دریافتند که نقش رابطه مثبت بین تنوع گونهاي درختی و کارایی جنگل با توجه به مواردي چون ساختار جنگل، متغیرهاي محیطی و فعالیتهاي مدیریتی قابل اثبات است. در بررسی دیگري که توسط انجام شد،
