بخشی از مقاله
چکیده:
ما در این مقاله در صدداین هستیم روش های خودسازی وتهذیب نفس در نظام اخلاقی اسلامی بیان کنیم با مطالعه در متون اسلامی به این نتیجه روش های خودسازی عبارتنداز:یقظه وتوبه ،مشارطه ،مراقبه ،محاسبه،معاتبه بیان کرده ومراحل خودسازی وتزکیه ی نفس که عبارتنداز :تجلیه که به معنای جلا دادننفس از زنگار های گناه وتخلیه که به معنای پیراستن از رذایل اخلاقی که شامل اجتناب از پیروی از هوای نفس،حسد،غضب،تکبر،عجب،گناهان زبان که شامل دروغ ،نفاق،غیبت واقسام آن ،تهمت،سخن چین،تمسخرواستهزای دیگران،ناسزا گویی است وتحلیه که به معنای زیور است و در اخلاق به معنای آراستگی نفس به خلق های زیبا که مهمترین آن عبارتنداز :تواضع وفروتنی ،راستگویی وصداقت،امانتداری در نتیجه به مطلب رسیدیم که اسلام برای خودسازی وتهذیب نفس پیروانش هم روش های تربیت وخودسازی داردچون یکی از اهداف بعثت انبیاء گسترش اخلاق می باشدوهم مراحل خودسازی وتهذیب نفس.
چکیده:تهذیب نفس،خودسازی،محاسبه،مشارطه،معاتبه
مقدمه
روش نظارت بر خود کاملا به صورت "خود تربیتی"انجام می شود مقصود از نظارت بر خود این است که فرد با هوشیاری ومراقبت کامل نسبت به هنجارهای پذیرفته شده تلاش کند رفتارهای منافی با ارزشهای اخلاقی به حریم او راه پیدا نکند وموجب از بین رفتن ملکات اخلاقی او نگردد.در روان شناختی روش نظارت بر خود در دو مرحله قابل تفکیک است :درمرحله اول در مورد به کار بستن این روش است که متربی باید از جهت انگیزه زمینه لازم را داشته باشد یعنی به بیداری ویقظه رسیده باشد وفرد به این بینش برسد که این ارزشها باید در او پایدار بماند ویا رذایل از اواز بین برود در مرحله دوم بیان چگونگی تاثیر گذاری این روش است.به زبان روان شناسی ،درون سازی و برون سازی ما رابه یک تعادل جویی سوق می دهد.در نتیجه نظارت بر نوع وچگونگی واردات وصادرات که شامل نیات ما می شود در شاکله وجودی ما نقش تعیین کننده دارد.خودسازی مهمترین رابطه انسان با خویشتن می باشد که در متون اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است حضرت علی - ع - در عهدنامه خود به مالک اشتر می نویسد :
"بانفس خویش جهاد کن در پیروی کردن از آنچه در این عهدنامه به تو سفارش کردم ومن بااین عهدنامه حجت خود را بر تو استوار نمودم تا هنگامی که نفس تو به هوا وخواهش شتاب کند ،بهانه ای نداشته باشی " - نهج البلاغه،نامه - 53همچنین از امام زین العابدین - ع - روایت شده است که حضرت در هنگام شهادت به فرزندان وشیعیان خود چنین می فرمایند:
" سوگند به خدا،بترسیداز خدا ،جهادبا نفسکنید که نفس دشمن ترین دشمنان شماست،چنانکه خداوند متعال می فرماید:همانا نفس اماره همواره امر به بدی می کند،مگر کسی که مورد لطف ورحمت حق قرار گیرد وبه تحقیق سرلوحه ی همه معاصی تصدیق خواهش های نفسانی است" - نوری،مستدرک الوسایل،ج2،ص. - 270
روش های تربیتی در اسلام
در ساختار نظام اخلاقی اسلام برای تزکیه نفس وخودسازی روش های گوناگونی ارائه شده است که در اینجا به مهمترین آن می پردازیم:
-1یقظه وتوبه
در این مرحله انسان از خواب غفلت بیدار می شود وبه خود نظر می افکند،معمولا نامه اعمال خود را آلوده ومشوب به رذایل اخلاقی می بیند.اگراین رذایل زایل نشود،آمادگی بیشتری برای ارتکاب خلاف خواهد داشت.بنابراین باید از خطاهای گذشته توبه کندچون توبه در حقیقت پیش شرط ومقدمه ی نظارت بر خود است.امام علی - ع - می فرمایید"به جهاد با نفس خود اقدام کن وتوبه را مقدم دارتابه مقام طاعت پروردگارت نایل شوی" - آذربایجانی ودیلمی،اخلاق اسلامی،ص. - 226منظور از توبه بازگشت از راه خطا وعمل خلاف،همراه با حسرت وندامت است که پاکسازی را میسر می سازدپس برای شروع تربیت خود توبه لازم است تا آن احساس کرامت انسانی باز گرددامام - ع - می فرماید:"توبه دل ها را پاک می کند وگناهان را می شوید." - آمدی،غررالحکم،ص - 195برای اینکه انسان افدام به توبه کند باید آیاتی که انسان را دعوت به توبه می کند رابخواند وبداند که دامنه ی رحمت مغفرت خداوند متعال وسیع است.پس از توبه برای شروع نظارت ،باید عهدببندد ومشارطه کند.
-2 مشارطه
مشارطه آن است که انسان با خودش عهد وپیمان می بندد که در انجام وظایف ،وتکالیف خویش به هیج وجه کوتاهی نکرده وازدستورهای خدای تعالی تجاوز ننماید .همچنین متعهد می شود که در کارهای خیر کوشا باشد و از کارهای ناپسند دوری نماید.این عهدو پیمان در صورتی موثر است که هر روز تجدید شود تا آنگاه که به صورت ملکه درنفس و روح انسان رسوخ یابد.بهترین ساعات برای مشارطه صبحگاهان پس از نماز صبح است که دل آدمی با صفاتر و حق پذیرتر می کند.
امام خمینی در این ارتباط می فرمایید:
"مشارطه آن است که در اول روز مثلا با خود شرط کند که امروز برخلاف فرموده خداوند تعالی رفتار نکند واین مطلب را تصمیم بگیرد ومعلوم است که یک روز خلاف نکردن امری است خیلی سهل وانسان می تواند به آسانی از عهده برآید.تو عازم شو وشرط کن و تجربه نما وببین چقدر سهل است .ممکن است شیطان وجنود آن ماعون بر تو این امر بزرگ نمایش دهند ،ولی این از تلبیسات آن ملعون است .اورا از روی واقع وقلب لعن کن واوهام باطله را از قلب بیرون کن ویک روز تجربه کن ،آن وقت تصدیق خواهی کرد ". - امام خمینی،چهل حدیث،ص. - 8این مشارطه با - چشم، گوش، دامن، دست وپا - می تواند باشد در این رابطه ملا مهدی نراقی تمثیل زیبایی دارد:
"بدانکه عقل به مانند تاجری است در مسیر آخرت که سرمایه اش عمر است وبا کمک نفس آن را بکار می گیرد .بنابراین نفس به مانند شریک عقل است که در مال او به تجارت می پردازد وسود این تجارت بدست آوردن اخلاق فاضله واعمال صالح است که انسان را به سوی سعادت ونعمت ابدی رهنمون شود.ضرر آن در صورتی است که گناهان وخطاها از او سر زند که منتهی به عذاب دردناک دوزخ گردد...ومدت این تجارت ،طول عمر است .همانطوری که تاجر با شریکش در ابتدا مشارطه ومعاهده می بندد وبعد مراقب او خواهد بود و در آخر هم به محاسبه با او می پردازد واگر با خیانت وضرروتضییع سرمایه مواجه شود ،به مواخذه ومعاقبه او می پردازد وچه بسا از او غرامت می طلبد ،همچنین عقل در مشارکت خود با نفس باید امور را رعایت کند". - ملامهدی نراقی ،جامع السعادت ،ج3،ص. - 93
-3مراقبه
مراقبه از رقبه به معنی گردن است ورقیب به کسی گفته می شود که گردن می کشد تا اوضاع را زیر نظر داشته باشد.از نظر عالمان اخلاق ،مراقبه عبارت است از مراقبت انسان از خویشتن در همه اوضاع و احوال پس از مشارطه.
