بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تهیه و اعتباریابی پرسشنامه ارزیابی شخصیت فکری کودکان در مدارس ابتدایی بود. پس از یک دوره مشاهده طولانی از رفتار کودکان، مصاحبه با والدین، مربیان و آموزگاران پرسشنامهی 108 مادهای مقدماتی تهیه شد. سپس، این پرسشنامه با هدف مطالعه اولیه روی 171 دانش آموز دوره ابتدایی که در سال تحصیلی 93-94 در مدارس استان هرمزگان مشغول به تحصیل بودند، با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی انتخاب و مورد آزمون قرار گرفتند. در مرحله بعد، 474 نفر 178 - دختر و 196 پسر - از دانش آموزان دوره ابتدایی که از طریق نمونهگیری خوشهای مرحلهای انتخاب شده بودند، توسط مربیان و والدین پرسشنامه ارزیابی رفتاری، ارتباطی و شخصیتی آنان تکمیل شد. پس از انجام یک تحلیل عاملی، مادههایی که بار عاملی بالاتر از 0/30 داشتند، انتخاب شدند.
75 ماده و 5 عامل باقی ماندند که ارزیابی شخصیت فکری کودکان نامگذاری شد. به منظور اطمینان از کفایت ساختار عاملی و بارگذاری آیتم ها در نسخه 75 آیتمی، فرم نهایی مورد تحلیل مؤلفههای اصلی با چرخش واریماکس نرمال قرار گرفت و پنج عامل با ارزش ویژه حاصل شد که عبارت اند از: عامل اول شامل 19 ماده مربوط به شخصیت فکری خودگردان با ارزش ویژه 6/79، عامل دوم شامل 15 ماده مربوط به شخصیت فکری پرنیاز با ارزش ویژه 4/55، عامل سوم شامل 14 ماده مربوط به شخصیت فکری منفعل با ارزش ویژه 3/25، عامل چهارم شامل 11 ماده مربوط به شخصیت فکری نا آرام با ارزش ویژه 2/60 و عامل پنجم شامل 16 ماده مربوط به شخصیت فکری ستیزهجو با ارزش وی ژه .1/77 همه بارهای عاملی در سطح 0/05 معنی دار بودند. یافتههای پژوهش نشان داد نوع شخصیت و شیوه فکری کودکان حاصل اثر تعاملی عوامل درونی - ژنتیکی، کارکرد سیتم عصبی-مغزی و هرمونی - و بیرونی - شیوههای تربیتی والدین، آموزش اولیه مهارت های اجتماعی و یادگیری - می باشد.
واژگان کلیدی: شخصیت فکری، کودکان، خودگردان، ناآرام و ستیزه جو
.1 مقدمه
انسانها از لحاظ شخصیتی موجوداتی بسیار پیچیده هستند به طوری که تشخیص و پیشبینی رفتار آنان بر اساس ویژگیهای ظاهری کار بسیار دشوار است. عوامل متعدد و فراوانی در شکلدهی شخصیت نهایی و اصلی رفتار انسان دخیل هستند که مهمترین آنها عوامل موروثی، وضعیت روانی و عاطفی مادر در دوران حاملگی، خلق و خوی والدین، میزان انرژی کودک، وضعیت اقتصادی-اجتماعی والدین، جو عاطفی خانواده و شیوههای تعاملی و ارتباطی والد-فرزند از مهمترین عوامل اثرگذار در بروز شخصیت نهایی کودکان محسوب می شوند. البته، روابط و تعامل میان عوامل یادشده تفاوتهای فردی را در میان افراد به وجود میآورد که این امر به نوبه خود موجب شخصیت منحصر به فرد هر کسی می شود.
تعریف و مشخص کردن شخصیت بر اساس یک چهار چوب نظری کار دشواری به نظر می رسد. اما می توان رفتار و دیدگاه افراد را بر اساس یک چار چوب نظری تا حدودی مورد سنجش و تحلیل قرار داد. لذا، می توان گفت که شخصیت هر فردی الگویی نسبتا پایدار از نوع و نحوه شیوه فکری، رشد روانی-اجتماعی و رفتاری است که اغلب در مسیر زندگی و در تعامل با دیگران ظهور و بروز می کند - داوودی و همکاران، . - 1390 به عنوان مثال، کودکان خودگردان، ناآرام، بیش فعال، مبارزه جو و کجخلق نمونهای از شخصیتهای متفاوت هستند که والدین از داشتن چنین فرزندانی یا احساس آرامش و خوشحالی می کنند و یا احساس نگرانی و دلشوره دارند.
همه پدران، مادران، معلمان، مربیان و آموزگاران می دانند که هر یک از کودکان رفتار خاصی دارند. تفاوتهای فردی کودکان این آمادگی را در آنها به وجود می آورد که در برابر محرکهای مختلف واکنش های متفاوتی نشان دهند. همانطور که کودکان از نظر ظاهری با هم متفاوت هستند، از لحاظ ذهنی، عاطفی، اجتماعی و رفتاری نیز با هم متفاوت دارند. به عبارت دیگر، هر یک از کودکان با خلق و خوی خاصی به دنیا می آیند که مبنای ذاتی و سرشتی دارد و تعامل آن با محیط ها و تجربه های متفاوت، شخصیت خاصی از هر کودک می سازد که در نوع خودش منحصر به فرد می شود - علی اکبری دهکردی، . - 1391 به عنوان مثال، کودک تحریک پذیر و فعالی که در یک محیط آرام و نزد مادری صبور و با حوصله به دنیا می آید، شخصیتی متفاوت از کودکی با همان خلق خو خواهد داشت که نزد مادری عصبی و در محیطی پر تنش زندگی کند. بنا بر این، شخصیت و رفتار کودک معلول عوامل درونی و بیرونی مختلفی مانند زیستی، ژنتیکی، ارثی، محیطی، آموزشی، یادگیری، روانی، عاطفی، اجتماعی و محیطی می باشد. بر این اساس، تحقیق حاضر به دنبال این است که آیا پرسشنامه شخصیت فکری کودکان با داده های مزبور برازش مناسبی دارد؟
.1-1 شخصیت فکری کودکان شخصیت هر یک از افراد تحت تأثیر خصوصیات ذهنی، جسمی، زیستی و شناختی گسترده ای قرار دارد که این ویژگیها اغلب در دوره کودکی شکل می گیرند و در سراسر زندگی عموما پایدار هستند. البته، در مواردی ممکن است در هر یک از دورههای زندگی تغییرات عمیق در باورهای شناختی و فکری آنان پدید آید که ممکن است این تغییرات حاصل عوامل متعدد درونی و بیرونی باشد. شخصیت فکری ویژگی است که می تواند افکار، رفتار، عقاید و باورها را هدایت کند تا جایی که جهت و مسیر زندگی فرد توسط این حامل تعیین می شود. شخصیت فکری هر کودکی پایه اصلی تعیین باورها، تفسیر و نگاه او را در طول زندگی مشخص می کند - جاودان، 2013 ب - . به عبارت دیگر، تعیین هدفهای زندگی، شکل گیری نظام باورهای فردی، مفهوم و معنای زندگی و هویتی بر مبنای شخصیت و شیوه تفکر هستند.
.2-1 انواع شخصیت فکری کودکان
یکی از مهم ترین عاملی که موجب شکل گیری شخصیت فکری می شود تجارب اولیه دوران کودکی است. بنا بر این، دوران کودکی فرصت ارزشمندی جهت پرورش سلامت فکری، شخصیتی و هویتی محسوب می شود ، فرصتی که اگر از روی سهل انگاری، کم دانشی و بی اطلاعی از ویژگی های خلقی و زیستی کودکان سپری شود، هزینه های جبران ناپذیری برای فرد، خانواده و جامعه به دنبال خواهد داشت. لذا، جامعهای که در پی تبیین هویتهای ارزشی و انسانی خود باشد، می باید از همان اوایل زندگی و متناسب با شیوه های یادگیری کودکان به آموزش اصول اخلاقی، ارتباطی، خلاقیت، احساس مسؤلیتپذیری، پرورش شخصیت فکری و هویت منسجم و به تقویت سلامت روانی آنان بپردازد.
طبقه بندی کودکان بر مبنای شخصیت و افکار به تعداد شمار کودکان بر روی کره زمین ممکن است باشد، اما برای تقریب به ذهن و رسیدن به این مفهوم ذهنی بناچار باید آنان را بر حسب صفات و ویژگیهای نسبتا مشترکی به گروه هایی تقسیم بندی کرد که این صفات و عوامل حالت جانشمول داشته باشد. لذا، بر اساس یک سری اصول و قواعد مشترک زیستی، اجتماعی، ذهنی، اخلاقی و شناختی کودکان به لحاظ شخصیت فکری به چند دسته به شرح زیر گروه بندی می شوند. هرچند دسته بندی و قرار دادن کودکان در گروه خاصی، کار بسیار دشواری است.
کودکان خودگردان: کودکانی عموما سازگار، آرام و رفتارهای زیستی با ثبات دارند که با شرایط محیطی سازگارند و به آسانی با دیگران خو گرفته و ارتباط پیدا می کنند. از بدو تولد خوش خلق هستند، انعطاف پذیرند و به راحتی با محیط و تغییرات آن سازگاری پیدا می کنند. محیطهای جدید آن ها را زیاد آشفته نمی کند و وقتی گریه می کنند به آسانی می توان آنان آرام کرد - شاملو، . - 1388 چنین کودکانی اغلب توانایی سازگاری بالایی یا شرایط محیطی دارند و اگر والدین توانمند، مسؤلیت پذیر و دلسوزی داشته باشند، عموما شخصیتی آرام، موفق، منطقی و مهربانی خواهند داشت. این گروه از کودکان دارای انگیزه قوی برای پیشرفت و کسب موفقیت در زمینه های مختلف و متناسب با توانایی های وجودی خود هستند؛ مشروط بر این که به موقع و به درستی مورد راهنمایی ومشاوره قرار گیرند.
اغلب افراد این گروه خودانگیخته هستند و با کمترین راهنمایی و اشاره، مسیر و راه زندگی و موفقیت را پیدا می کنند. در صورتی که خانواده، آموزشگاه و اجتماع زمینه موفقیت و پیشرفت این گروه را فراهم کنند، آنان حد اکثر تلاش خود را برای شکوفا ساختن استعداد های خود و بهبود جامعه فراهم می نمایند. کودکان پر نیاز: این گروه کودکانی هستند که مرقبان، مربیان والدین آنان باید حوصله زیادی در برخورد و ارتباط با آنان داشته با شند. این مراقبت دائمی ممکن است تا دوره نوجوانی ادامه داشته باشد تا بتدریج به تشخیص درست مسیر زندگی برسند. تعامل با این کودکان همانند بار کج است که پیوسته نیاز به مرقبت و توجه دارد و غفلت از آنان موجب آسیب پذیری می شود. این گروه از کودکان مشکلات عاطفی و اجتماعی متوسطی دارند که با مراقبت ویژه می توان آنان را لنگ لنگنان به منزل رساند اما انرژی زیادی را می طلبد.
والدین کم حوصله، افسرده، بی اطلاع از دلایل رفتاری کودکان ممکن است نتوانند به درستی از این کودکان مراقبت کنند و آنان به مسیر های انحرافی و نادرستی سوق پیدا کنند. رفتار مناسب بزرگترها باعث شکل گیری شخصیت و اندشه مناسب و رفتار نامناسب مراقبان، موجب پیدایش شخصیت های کج اندیش و بدخلق می شود. مطالعات نشان داده اند که محیط های منفی و تجارب ناخوشایند دوران کودکی، موجب بروز تندخویی و هیجان منفی در این گروه از کودکان می شود - رتیو و مک کیٌ، . - 2005 کودکان منفعل: این گروه از کودکان بر خلاف دیگر کودکان اغلب ساکت هستند، از دست زدن به اشیاء و چیزهای نا آشنا می ترسند و احساسی از شرم و خجالت دائمی دارند. به عبارت دیگر، دچار نوعی نیروی بازدانده درونی هستند که مانع اکتشاف، دستکاری اشیاء و ارتباط آنان با دنیای ناشناخته می شود. این کودکان از همان دوران نوزادی نسبت به محیط بیرونی توجه کمی دارند و منزوی بنظر می رسند. دلایل متعددی برای چنین ویژگی های ذکر شده که از جمله دلایل
